Маъруза машғулоти №10 10-мавзу: Ўзбекистонда совет давлатининг амалга оширган ижтимоий

 
4 ХХ аср 80-йилларида марказнинг Ўзбекистондаги қатағон-
зўравонлик сиёсати (“Пахта иши”, “Ўзбек иши” деб номланган 
сохта ишлар). 
 
Маъмурий-буйруқбозлик ҳамда коммунистик мафкурага асосланган 
совет давлати ўз ички сиѐсий мавқеини мустаҳкамлаш мақсадида маълум 
даврларда зўравонлик сиѐсатини амалга ошириб турди. Тазйиқ, зўравонлик 
ва қатағонлар бошқа халқлар ичида миллий руҳ ва ўзликни йўқотишга, 

---

лоқайдлик каби кайфиятларни юзага келишига сабаб бўлди. Совет давлати 
томонидан бошланган қатағонларнинг оҳирги даври Ўзбекистонда XX аср 
80-йилларида ''пахта иши", кейинроқ "ўзбеклар иши" деган маъшум ном 
остида тарихга кирди. Совет давлатини қамраб ола бошлаган инқирозий 
ҳолатларни мавжуд тузум негизида эмас, балки «юзага келган салбий 
иллатларда» деб билган марказ, Ўзбекистонни тажриба-синов майдони 
сифатида танлаб олди. 
 
Мустабид тузумнинг маъшум “Пахта иши” ва “Ўзбек иши” деб 
номланган қатағонлик сиёсати
1982 йил ноябрда КПСС МҚ Бош котиби Л.И.Брежнев вафотидан сўнг 
мазкур лавозимни эгаллаган Ю.В.Андропов мамлакатда кадрларни танлаш ва 
жой-жойига қўйиш сиѐсатида таъкиб ва тазйиққа асосланган қаттиқ қўллик 
йўлининг тарафдори сифатида майдонга чиқди. Ю.В.Андропов ўзининг 

---

Давлат хавфсизлик қўмитасидаги узоқ йиллик тажрибасидан келиб чиққан 
ҳолда, мамлакатнинг тобора оғирлашаѐтган иқтисодий, ижтимоий, сиѐсий 
ҳаѐтига доир бўлган барча маълумотлардан, жумладан раҳбар-кадрлар 
фаолиятидаги нуқсон ва камчиликлардан хабардор эди. Марказдаги сиѐсий 
раҳбарият мамлакатда юзага келган чуқур инқирозий ҳолатларнинг 
сабаблари ечимини аксарият кадрлар сиѐсатида йўл қўйилган камчиликлар, 
тартиб-интизомнинг бўшаши, мафкуравий ҳушѐрликни йўқотиш билан 
изоҳлади. Ҳукмрон партиянинг 1983 йил июнь пленумида ҳам айнан партия 
идеологик, оммавий сиѐсий ишининг муҳим масалалари кўриб чикилди ва 
жамиятдаги порахўрлик иллатларининг асосий сабабларини бирон-бир 
ходимнинг хатоларидан, ривожланишнинг аниқ муаммоларидан ва 
қийинчиликларидан қидириш лозимлигини таъкидланди. 
Республика ижтимоий ҳаѐтида катта «бурилиш» ясаган Ўзбекистон КП 
МҚ 
1984 йил 
XVI 
пленуми 
ҳам 
марказнинг 
республикадаги 
«соғломлаштириш» борасида кўрсатаѐтган ва белгилаѐтган тадбирларини 
қўллаб-қувватлади. Бундай тартиб республиканинг ижтимоий-иқтисодий, 
маънавий ҳаѐтига салбий таъсир этаѐтган бўлса-да, кадрлар билан ишлашни 
партиянинг асосий «вазифаларидан» бирига айлантириб олганларга нисбатан 
ҳеч қандай чора кўрилмаган эди. Мазкур пленум марказнинг ''Ўзбекистонда 
турғунлик даври иллатларига қарши кураш"ини қўллаб-қувватлаган ҳолла 
маҳаллий раҳбар кадрларни турли йўллар билан тазйиқ кўрсатиш ва жазолаш 
жараѐнларини бошлаб юборди. 
Бундай ҳолатлар Ўзбекистон совет мамлакатидаги “порахўрликлар, 
қўшиб ѐзишлар, ўғрилик кучайиб кетган ягона ҳудуд”, деган тушунча пайдо 
бўлишига олиб келди. Ўзбекистон КП МҚ XVI пленуми ва XXI съезди 
қарори билан Ўзбекистонга марказдан кадрлар жўнатила бошландики, 
Ўзбекистон Компартияси МҚ Ўзбекистон ССР Министрлар Совети, 
Ўзбекистон ССР Олий Совета, Ўзбекистон ССР Прокуратураси, Ўзбекистон 
ССР Ички Ишлар Министрлиги каби муҳим бошқарув бўғинлари шундай 
кадрлар қўл остига тушиб қолди. Улар республикадаги ижтимоий-сиѐсий 
вазиятнинг янада кескинлашишининг асосий сабабчиларига айлана 
бордилар. Қисқа муддат ичида Ўзбекистон прокуратурасининг энг юқори, 
энг муҳим лавозимларидан тортиб, область, район прокурорларигача 
марказдан доимий ишлашга юборилган вакиллари билан алмаштирилган. 
1984 йилда Ўзбекистон ССР Прокурори, унинг муовинларидан учтаси, энг 
катта бошқармаларнинг бошлиқлари лавозимларига марказдан юборилган 
ходимлар қўйилди. Натижада, Бухоро вилоятига Г.Н.Матюшов, Самарқанд 
вилоятига В.И.Еременко, Хоразм вилоятига А.Д.Титоренко, Навоий 
вилоятига 
А.П.Сухарев, 
Сурхондарѐ 
вилоятига 
В.М.Желтков, 

---

Қорақалпоғистон АССРга В.В.Донцов, Тошкент шаҳарига 
Г.П.Филиппенковлар прокурор этиб тайинландилар. 
Бу ҳол аслида республикадаги асосий масъулиятли лавозимларга 
марказдан 
юборилган 
"десантчиларни" 
жойлаштириш 
сиѐсати 
бошланганлигидан дарак берар эди. Улар иттифоқ марказининг республи-
кадаги таянчи бўлиши ва республикада советча усулдаги «тартиб-
интизом»ни янада мустаҳкамлашлари лозим эди. Шубҳасиз, маҳаллий 
раҳбарият «илтимосига биноан» юборилган кадрлар ноқонуний тарзда ҳибсга 
олинганларнинг манфаатларини ҳимоя қилиши ҳам қийин эди. Аксинча 
«десантчилар» қатағонлик сиѐсатининг давом этишида, республикада 
ноҳаклик ва қонунбузарлик, мансабни суистеьмол қилишнинг авж олишида, 
зўравонлик ва тазйиқни кучайишида “фаол” рол ўйнадилар. Ўз навбатида 
улар марказнинг республикадаги таянчи бўлиб қолди ва республика ҳуқуқ-
тарғибот органларига эҳтиѐжни “дecaнтчилap” орқали тўлдириб боришди. 
Айни пайтда ўзи эгаллаб турган лавозимига нолойиқ деб 
«ҳисобланган» кадрларга нисбатан таъқиб бошланиб, етилиб келаѐтган 
иқтисодий инқироз "гуноҳкорлар"ини топиш, уларга партиявий жазо бериш 
билан, гўѐки, муаммоларни олдини олиш бошланди. 1983 йилда СССР Бош 
Прокурори А.М.Рекунков топшириғига кўра, СССР Прокуратурасининг 
алоҳида муҳим ишлар бўйича терговчиси Т.Гдлян бошчилигида 
мамлакатнинг турли минтақаларидан тўпланган 200 кишидан иборат тергов 
гуруҳи тузилади ва Ўзбекистонга юборилади. Бу "пахта иши"ни амалдаги 
бошланиши эди. 
«Пахта иши» уйдирмаларидан бошланган вақтда халқ хўжалигида 
«жиноий ишларга қўл урган» ходимлар жавобгарликка тортилиб, улар халқ 
хўжалигида "қўшиб ѐзишларга" йўл қўйилганликда айбландилар. Қўшиб 
ѐзишларни текширишдан бошланган тергов гуруҳининг фаолияти аста-
секинлик билан раҳбарлик лавозимида ишлаѐтган кишиларни ҳам торта 
бошлади. “Пахта иши”, "ўзбеклар иши" номини олиб келган қатағонга 
кейинроқ миллий тус берилиб, тўлиқ "ўзбеклар иши"га айлантирилди. 
Натижада маҳаллий раҳбар ходимлар, зиѐлилар ҳам таъкиб остига олина 
бошлади. Ўзбекистондаги бу ҳолатлар ҳақида марказий матбуот 
саҳифаларида шунчалик кўп мақолалар чоп этилдики, улардан 
«халқимизнинг тарихи, маданияти, пахта ва пахтакорнинг машаққатли 
меҳнатларидан беҳабар одамларда гўѐ, ўзбеклар турли нопок йўллар билан 
даромад ортириб, енгил - елпи ҳаѐт кечиради”, деган нотўғри тасаввур 
туғилишига сабаб бўлди. 
Тергов гуруҳига кирган терговчиларпинг асосий қисми катта билим ва 
тажрибага эга бўлмаган, ноқонуний ҳолатлардан кўз юмадиган, 

---

топшириқдарни кўр-кўрона тарзда бажарадиган кишилар бўлган. Тергов 
гуруҳига катта ваколат ва имтиѐзлар берилган. Улар соҳта айбловлар билан 
қонунсизлик йўлига ўтиб, тергов жараѐнларида туҳмат, иғволар уюштириш, 
фактларни соҳталаштириш, кишиларни соҳта маълумот беришга мажбур 
этиш, ўзларига ѐқмаган кишилардан ўч олиш воситаси сифатида 
фойдаланганлар. Т.Гдлян олиб бораѐтгап жиноят-тергов ишларининг барчаси 
очиқдан очиқ айблов йўналишида бўлган. Кўплаб жисмоний ва маънавий 
азоблардан сўнг қамоққа олинганлар ўз айбларини бўйинларига олишга 
мажбур бўлганлар.
Гуноҳи ҳали исботланмаган кишиларни қамоқдарда ашаддий 
жиноятчилар билан бирга бир камераларда ушладилар, уларни шафқатсиз 
калтаклаб, руҳий азоб бериб, қўрқитиб, терговчилар аввалдан тайѐрлаб 
қўйган хўжжатларга имзо чекишга мажбур этдилар. 
Мана шундай кабиҳ йўллар билан тергов гуруҳи гувоҳлик 
берувчилардан ўзларига керакли маълумотларни олган. Ноқонуний қамоққа 
олинган кишилар орасида кўп болали оналар, хомиладор аѐллар, ѐш болалар 
ҳам бўлган. Бу ишлардан кўзланган мақсад иқтисодий “жиноятчилик”ни фош 
этиш эмас, балки мамлакат ҳаѐтидаги умумии салбий ҳолатларнинг аниқ бир 
қўриниши бўлган қўшиб ѐзишга қарши ҳаракатларни тўхтатиш, ''темир 
интизом" билан миллий кадрларни жазолаб, эркин фикрлайдиган зиѐлиларни 
жиловлаш, республикаларда юзага келаѐтган ижтимоий-cиѐсий кучларни 
бўғиб ташлаш, миллий онг, фуқаронинг фаоллигини ҳам бир тизгинда ушлаб 
туришдан иборат эди. 
Т.Гдлян гуруҳининг Ўзбекистондаги фаолияти давомида
Ўзбекистон ССР прократураси ва Ўзбекистон ССР Ички ишлар 
вазирликларининг 20 нафар раҳбар ходими, Ўзбекистон Компартияси 
МҚнинг тўрт нафар котиби, вилоятлардаги қўмиталарининг саккиз котиби, 
Ўзбекистон ССР Министрлар Совети раиси, Ўзбекистон ССР Олий Совети 
президиуми Раиси, Ўзбекистон Пахта тозалаш саноати вазири ва бошқа бир 
қанча маъсул ходимлар, умуман 62 нафар масъул шахс пора олишда 
айбланиб, жиноий жавобгарликка тортилдилар. 1989 йилнинг май ойига 
қадар жавобгарликка тортилган 35 нафар айбланувчининг иши судга 
оширилди. 1984-1989 йиллар давомида Т.Гдлян гуруҳи томонидан 800 дан 
кўпроқ "жиноий" иш кўрилиб, жиноий жавобгарликка тортилганларнинг 600 
нафари раҳбар ходимлар, 10 нафари Социалистик Меҳнат Қаҳрамонлари 
бўлган. Ўзбекистон ССР Пахта тозалаш саноати вазири В.Усмоновга
эса 1986 йилда ўлим жазоси белгиланган, ҳукм 1987 йилда амалга 
оширилган. 

---

XX аср 80 - йилларига келиб кўшиб ѐзишлар, пораҳўрлик, мансабни 
суитеъмол қилиш ҳоллари иттифоқдош республикаларнинг барчасида 
кучайган эди. Шунингдек, бу иллатлар фақат маҳаллий раҳбар кадрлар йўл 
қўйган хато, камчиликларнигина эмас, балки мамлакатда ўтган йиллар ичида 
шаклланган маъмурий-буйруқбозлик тизимининг натижаси эди. “Пахта 
иши” уйдирмалари бўлса, ўзбек халқининг кучайиб келаѐтган иқисодий 
инқирозлардан чалғитиш, бунда бирор бир халқни “айбдор” қилиб кўрсатиш 
орқали халқ эътиборини бошқа томонларга буриб юборишдан иборат эди. 
Аслида шундай ҳам бўлди, бутун мамлакат бўйлаб Ўзбекистондаги «улкан 
ўғриликлар», «порахўрликлар» муҳокама этилди. Натижада, "турли миллат 
халқларининг бузилмас иттифоқи ташкил топтан" бу улкан давлатда 
"дўстлик ва қардошларча ҳамкорлик" бир четда қолиб, бутун мамлакатга 
ўзбек халқига нисбатан "боқиманда" деган ѐрлиқ ѐпиштирилди. Бутун бир 
миллатни айблаш йўлига ўтиб олган сиѐсий раҳбарият "пахта иши"ни 
"ўзбеклар иши"га айлантириб юборди. Ўзбекистон мустақил равишда 
"пахта иши"ни текшириш бошланганда ишни маҳаллий раҳбарларга 
беришни истамай, текширув ишларига тўсқинлик қилишга, ҳақиқий 
айбдорларни яшириб туришга, барча айбловларни яна ўзбек халқи елкасида 
қолдиришга интилди.