Ma'ruza konstitutsiya doc

Shaxs va davlatning o`zaro majburiyatlari. 
Istiqlol  sharofati  bilan har bir  inson hayoti,  uning huquqlari va  erkinliklari to`la 
amalga  oshirilishi  davlat  himosiga  olindi.  Bu  nihoyatda  muhim  ahamiyatga  molik 
huquqiy  yutuq  hisoblanadi.  Inson  huquqlarini  barcha  qonuniy  vositalar  bilan  himoya 
qilish davlat va jamiyatning burchiga aylandi.  
Huquq 
va 
erkinliklarni 
amalga 
oshirish 
davlatni 
va 
jamiyatni 
demokratlashtirishning  ajralmas  jihatidir.  Bugungi  kunda  inson  huquqlari  buzilishiga 
olib  keluvchi  u  yoki  bu  g`oyalar  yoxud  muayyan  kuchlardan  xalqimizni  himoyalash 
davlatimizning ustuvor vazifalari sirasiga kiradi.  
Davlat  qonun  doirasida  insonlarga  munosib  hayot  kechirishlari  uchun  barcha 
zarur shart-sharoitlarni yaratib berish tadbirlarini amalga oshiradi. Shuni aytish kerakki, 
Sho`ro  istibdodi  davrida  davlat  tizimlariga  inson  qaramligi  holati  mavjud  edi.  Ya'ni 
shaxsning  davlat  oldidagi  majburiyati  shunchalik  kuchaytirilgan  ediki,  shaxs  o`z  erki 
asosida ish olib borish imkoniyati chegaralangan edi. Boshqacha qilib aytganda, inson 
davlat  uchun  yaralgandek  edi  va  davlat  oldida  inson  qadri  ko`zga  ko`rinmas  edi. 
Huquqsiz inson erksiz meunat qilishga majbur buladi. U uzidagi iste'dod va qobiliyatni 
namoyon etish imkoniyatiga ega bulmaydi.  
U  erksiz  bo’lganligi  uchun  uziga  munosib  uayot  tarzini  yarata  olmaydi.  Aynan 
ana  shunday  holatlarga  chek  qo`yish,  ya'ni  insonning  huquqlari  va  erkinliklari  ustidan 
davlatning hukmronlik  qilishiga  yo`l  qo`ymaslik  maqsadida  Konstitutsiyada  davlat  or-
ganlari  va  mansabdor  shaxslarning  jamiyat  va  fuqaro  oldidagi  majburiyati  belgilab 
qo`yildi.  
Shaxs  va  davlatning  o`zaro  munosabatida  davlatning  o`rni  muuim  auamiyatga 
ega.  O`zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyaning  2-moddasida  shunday  deyilgan: 
«Davlat xalq irodasini ifoda etib, uning manfaatlariga xizmat qiladi. Davlat organlari va 
mansabdor  shaxslar  jamiyat  va  fuqarolar  oldida  mas'uldirlar».  Ushbu  konstitutsiyaviy 
qoida Asosiy Qonunimizning eng muhim xususiyati bo`lib, davlat oldida shaxs qadrini 
tikladi. Bu qoida mazmuni jamiyat va fuqarolar oldida davlatning javobgarligi qonunan 
mustahkamlanganligi va kafolatlanganligini anglatadi.  
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
17 
Shu bilan birga bu qoidada davlatning ijtimoiy ahamiyatiga e'tibor qaratilib, uning 
mohiyati  xalq  manfaatlari  asosiga  qurilgan.  Konstitutsiyaning  bu  normasi 
Respublikadagi  barcha  mansabdor  shaxslarning  mas'ulligini  va  davlat  taraqqiyotidagi 
vazifalarini ham belgilaydi. Mansabdor shaxslarning mas'ulligi va ularning javobgarlini 
oshirish davlatni mustahkamlaydi va jamiyat hayotida huquq ustuvorligini ta'minlashda 
muhim  rol  o`ynaydi.  Davlatning  mas'ulligi  prinsipi  O`zbekistonning  konstitutsiyaviy 
rivojlanish  tarixida  ilk  marotaba  mustahkamlab  qo`yildi.  Fuqarolar  oldida  davlat 
ma'sulligi belgilab qo`yilishi huquqiy davlatga xos prinsipdir.  
Bu  prinsip  fuqarolik  jamiyati  uchun  ahamiyatga  ega  bo`lib,  mansabdor 
shaxslarning tajovuzlaridan himoya qilishning huquqiy kafolati bo`lib xizmat qiladi. Shu 
bilan  birga  jamiyat  ishlarini  boshqarish  hamda  shaxsni  boshqa  shaxslar,  organlar  va 
tashkilotlar o`zboshimchaligidan himoya qilishda davlatning o`rnini mustahkamlaydi.  
O`zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  bir  jihati  alohida  diqqatga 
sazovorki,  unda  davlat  faoliyatini  amalga  oshirishning  mezonlari  belgilangan. 
O`zbekiston  Konstitutsiyasi  14-moddasidagi  qoidaga  asosan  «Davlat  o`z  faoliyatini 
inson va jamiyat farovonligini ko`zlab, ijtimoiy adolat va qonuniylik prinsiplari asosida 
amalga  oshiradi».  Bu  qoidadagi  ijtimoiy  adolat  va  qonuniylik  mezoni  davlatning  ikki 
qanotidir.  Ularni  hayotda  to`la  qaror  toptirish  nafaqat  davlat  faoliyatini 
mukammalashtiradi,  balki  shaxs  hayotining  farovon  bo`lishida  muhim  ahamiyat  kasb 
etadi.  
O`zbekiston  Konstitutsiyasining  19-moddasidagi  qoidada  «O`zbekiston 
Respublikasining  fuqarosi  va  davlat  bir-biriga  nisbatan  bo`lgan  huquqlari  va  burchlari 
bilan  o`zaro  bog`liqdirlar.  Fuqarolarning  Konstitutsiya  va  qonunlarda  mustahkamlab 
qo`yilgan  huquq  va  erkinliklari  daxlsizdir,  ulardan  sud  qarorisiz  mahrum  etishga  yoki 
ularni cheklab qo`yishga hech kim haqli emas», deyiladi. Shu bilan davlat fuqarolarning 
konstitutsiyada mustahkamlab qo`yilgan huquqlari va erkinliklarini ta'minlaydi. Har bir 
fuqaroga o`zining huquq va erkinliklarini sud yo`li bilan himoya etishi kafolatlanadi.  
Shuni  aytish  kerakki,  davlat  fuqarolarga  huquqni  in'om  etmaydi,  balki  fuqaro 
erkinlik tufayli o`ziga tegishli ajralmas huquqlar majmuidan ongli ravishda va mas'uliyat 
bilan foydalanadi. Bu degani huquq va erkinliklar inson tabiatining uzidan kelib chiqadi, 
ular insonga tabiiy xosdir.  
O`zbekiston  davlati  xalq  manfaatlarini  o`zining  islohotchilik  faoliyatida  ayniqsa 
himoya  qilmoqda.  Bozor  munosabatlariga  o`tish  davrida  iqtisodiy,  siyosiy  va 
mafkuraviy  jarayonlarni  boshqarishda  beboshlikka  yo`l  qo`ymaslik,  aholining  ijtimoiy 
jihatidan  himoyalanmagan  qatlamlarini  qo`llab-quvvatlash  davlat  tomonidan  keng 
ko`lamda  amalga  oshirilmoqda.  Shaxs  va  davlatning  o`zaro  munosabatida  shaxsning 
o`rnini alohida ko`rsatib o`tish zarur.  
O`zbekiston  Konstitutsiyasining  20-moddasidagi  qoidaga  ko`ra,  «Fuqarolar  o`z 
huquq  va  erkinliklarini  amalga  oshirishda  boshqa  shaxslarning,  davlat  va  jamiyatning 
qonuniy  manfaatlari,  huquqlari  va  erkinliklariga  putur  yetkazmasligi  shart».  Bu  qoida 
bevosita  shaxsning  jamiyat  va  davlat  oldidagi  javobgarligini  belgilaydi.  Bu  qoida 
shaxsning  konstitutsiyada  belgilangan  majburiyatlari  mohiyatining  o`zagini  tashkil 
qiladi.  
Shaxs  o`zining  konstitutsiyaviy  huquq  va  erkinligini  amalga  oshirish  jarayonida 
boshqa  shaxslarning  huquqlarini  ustuvor  deb  bilib,  ularni  hurmat  qilishlari  zarur. 
Chunki,  fuqarolar  o`rtasida  teng  huquqlilik  qonunda  belgilab  qo`yilgan.  Teng 
huquqlilik- bu barcha uchun barobar huquqiy imkoniyatdir. Agarda shaxs o`z manfaatini 
ustun  qo`yib,  boshqalarning  huquqlarini  kamsitsa  yoki  konstitutsiyaviy  qoidalarga  zid 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
18 
ravishda  noqonuniy  ishlar  orqali  o`z  shaxsiy  manfaatiga  erishish  yo`lida  turli  xil 
harakatlar qilsa, javobgarlikka tortiladi.  
Shaxs shu bilan birgalikda davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquq va 
erkinliklariga  ham  putur  yetkazmasligi  zarur.  Bu  Konstitutsiyaning  shaxs  oldiga 
qo`ygan  talabidir.  Agar  biz  shu  talabning  mazmuniga  yanada  chuqurroq  kirib  borsak, 
shu talabning mohiyati yanada oydinlashadi. Mohiyat esa, shaxs o`z manfaatini davlat 
va jamiyat manfaatlari bilan uyg`un va aloqadorlikda deb bilishi lozimligini ko`rsatadi.  
Ya'ni davlat va jamiyat huquqi amalga oshirilishida shaxsning faol qatnashuvini 
anglatadi.  Davlatimiz  maqsadi  mazmunida  barcha  fuqarolar  va  jamiyat  manfaatlari 
mujassam  bo`lib,  ularni  amalga  oshirishda  ishtirok  etish  shaxs  manfaatining  ro`yobga 
chiqishini ham ta'minlaydi.  
Shunday ekan, davlat va jamiyatning qonuniy manfaatlari, huquq va erkinliklarini 
hurmat  qilishni  har  birimiz  yuksak  majburiyat  sifatida  e'tirof  etib,  buni  chuqur  anglab 
yashash hayotiy burchimizga aylanmog`i kerak.  
 Shaxs huquqi va erkinligi hamda jamiyat huquqiy manfaatlarining ta'minlanishi, 
qonuniy  himoyalanishi  Konstitusiyada  to`la  o`zining  huquqiy  yechimini  topgan.  Bu 
masalaning  jamiyat  hayotida  haqiqiy  ifodasini  toptirish  uchun  davlatimiz  tomonidan 
amaliy ishlar qilinmoqda.  
Chunki inson va jamiyat, shaxs va davlatning o`zaro munosabatlari, ularni tabiiy 
ravishda  uyg`unlashtirish  huquqiy  davlat  va  fuqarolik  jamiyatini  bunyod  etishning 
asosiy o`zagini tashkil etadi. Inson erki va shaxs kamolotini ta'minlash muhim vazifa.  
Mamlakatimiz  hayotida  1997  yil-«Inson  manfaatlari  yili»,  1998  yil-«Oila  yili», 
1999  yil-«Ayollar  yili»,  2000  yil-  «Sog`lom  avlod  yili»,  2001 yil  –«Onalar va bolalar 
yili» deb e'lon qilinishi va bu yo`nalishlarda davlat dasturlarining ishlab chiqib hayotga 
tadbiq  etilishi  shaxsning  har  tomonlama  yetuk,  komil  inson  qilib  tarbiyalash  hamda 
Konstitutsiya  va  qonunlarda  belgilangan  shaxsning  huquqi  va  erkinliklarini  amalga 
oshirish uchun huquqiy ma'naviy muhit yaratishga qaratilgan.  
Shaxs o`zini naqadar chinakam inson his etishi, o`z mehnatining, o`z taqdirining, 
o`z  mamlakatining  egasi  bo`lishi  muhimdir.  Shuning  uchun  jamiyatni  isloh  qilish  va 
yangilash markazida inson, suveren O`zbekistonning fuqarosi turadi. Islom Karimov bu 
borada shunday degan edi,-«Islohotlarning mazmuni ayni har bir fuqaro o`z qobiliyatini, 
o`z  iste'dodini  namoyon  etishga,  shaxs  sifatida  o`zini  ko`rsatish  imkoniyatiga  ega 
bo`lishga  qaratilgan.  Siyosiy  va  ijtimoiy  hayotdagi  barcha  o`zgarishlar  ayni  mana  shu 
oliy  maqsadga  erishishga-har  bir  kishining  hayotini  yaxshiroq,  munosibroq,  ma'naviy 
jihatdan  boyroq  qilishga  bo`ysindirilgan»  (O`zbekiston  buyuk  kelajak  sari.  T. 
O`zbekiston, 1998y. 396b). 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

 
19