1.3- rasm. O’zgarmas tok motorining aylanish chastotasini ochiq (a) va berk (b) sikllar bo’yicha boshqarishning prinsipial sxemalari:
R – reostat; I – generatorning qo’zg’atish chulg’ami; G- generator; II- motorning qo’zg’atish chulg’ami; M – motor; TG- taxogenerator; M1 – reostatning harakatlanuvchi qismini yurituvchi motor; K – kuchaytirgich. Motor M ning aylanish chastotasi oshganda reostat R ning harakatlanuvchi qismi teskari yo’nalishda siljiydi, natijada motor M ning aylanish chastotasi kamayadi.
Avtomatik rostlashning ochiq tizimi tizimga keladigan g’alayonlar o’zgarib qolganda o’zining ish rejimini operatorning ishtirokisiz mustaqil o’zgartira olmaydi. Berk zanjir tizimda sodir bo’ladigan har qanday o’zgarishlarga avtomatik javob qaytaradi.
Berilgan vaqtda ob’ekt ichidagi modda yoki energiyaning miqdori sig’im deyiladi. Demak, sig’im ob’ektning yoki energiyaning yig’ish qobiliyati bo’lib uning inersionligini ifodalaydi. Sig’im qancha katta bo’lsa, ob’ektga ko’rsatilganta’sir natijasida rostlanuvchi kattalikning o’zgarishi shuncha past bo’ladi. Sig’imlari katta bo’lgan ob’ektlar sig’imlari kichik bo’lgan ob’ektlarga nisbatan turg’unroqdir.
Rostlanuvchi kattalikning qiymati o’zgarishi bilan ob’ekt sig’imi o’zgaradi. Ob’ekt sig’imining rostlanuvchi kattalikka ko’rsatgan ta’sirini baholash uchun sig’im koeffitsiyenti tushunchasi ishlatiladi. Sig’im koeffitsiyenti rostlanuvchi kattalikni bir o’lchov birligiga o’zgartirish uchun ob’ektga qancha modda yoki energiya kiritish yoki undan uzoqlashtirish kerakligini ko’rsatadi. Umuman, rostlash jarayoni modda yoki energiyani ob’ektga yaqinlashishi va undan uzoqlashishiga ta’sir ko’rsatish yo’li bilan rostlanuvchi kattalikni ma’lum bir sathda ushlab turishdan iborat. Rostlanuvchi ob’ektga kelgan modda yoki energiya miqdori Q ni ob’ekt tashqi rejimining sonli parametri deb ataladi. Uning qiymati modda va energiyaning yaqinlashish Qya va uzoqlashish Qu qiymatlarining ayirmasiga teng:
Q = Qya - Qu.
(10.8)
Rostlanuvchi ob’ektning ichki rejimi sifatini ta’riflovchi ko’rsatkich odatda rostlanuvchi kattalik dan iborat. Ob’ektning muvozanat holatida Qya=Qu bulib sifat ko’rsatkichi vaqt mobaynida o’zgarmas qoladi. Agar muvozanat buzilsa (Qя Qy ), ko’rsatkich, rostlanuvchi ob’ekt xususiyatlariga muvofiq, vaqt bo’yicha o’zgaradi. Ob’ektning sig’imi uning muvozanatda bo’lmagan holatida (Qя Qy ) rostlanuvchi kattaligining vaqt bo’yicha o’zgarish tezligini ta’riflaydi. Bu bog’lanishning umumiy ko’rinishi quyidagi funksiya orqali ifodalanadi:
Shunday qilib, sig’im o’lchovi modda yoki energiyaning ob’ektga keltirilgan va ob’ekt chiqishining o’zgarishiga sarflangan miqdoridan iborat. Ob’ektga biror miqdorda modda yoki energiya keltirishda ma’lum qarshiliklardan o’tish kerak (qizitishda ob’ektga berilgan issiqlik oqimi termik qarshilikka uchraydi: apparatga suyuqlik keltirilgan oqim gidravlik qarshilikka uchraydi). Qarshilik o’lchovi potensiallar farqining bir o’lchov birligiga teng bo’lgandagi modda yoki energiyaning ob’ektga keltirilgan miqdoridan iborat. Ob’ektning inersionligi uning sig’imi va qarshiligiga bog’liq. Sig’im va qarshilik qancha katta bo’lsa, ob’ektning inersionligi shuncha katta bo’ladi. Inersionlik o’lchovi chiqish kattaligining doimiy tezlik bilan o’zgarib, o’zining turg’unlashgan holatiga yetguncha ketgan vaqtini ko’rsatuvchi vaqt doimiysidir.
Bir va ko’p sig’imli rostlanuvchi ob’ektlar mavjud. Bir sig’imli ob’ekt bitta sig’im va bitta qarshilikdan iborat. Bunday ob’ektlarda moddiy yoki energetik balansning buzilishi bir vaqtda rostlanuvchi ob’ektning har bir nuqtasidagi rostlanuvchi kattalikning birlamchi o’zgarishiga olib keladi. Ko’p sig’imli ob’ektlarda o’tish qarshiliklari bilan bo’lingan ikki yoki undan ko’proq sig’im mavjud.
Рис. 1. Схема (а) и регулировочная характеристика (б) астатического регулирования
