Maruza №13. Temir yо‘l va konveyer transportlarining kon-texnologik qо‘llanilish soxalari

13.1-rasm. Karyerda temir yо‘l transportining ish jarayoni.

 

Temir  yо‘l  tarnsporti    tashish  masofasi  4  km  va  undan  yuqori,  yillik  yuk 

aylanish hajmi esa 25 mln.t  va undan yuqori bо‘lgan karyerlarda keng qо‘llaniladi. 

Temir  yо‘l  transportining  vositasi  rels  yо‘llari  va  harakatganuvchi  sostavlardan 

iboratdir.  

 

13.2 – rasm. Temir yо‘l kurilishi sxemasi.

 

1 – yer katlami, 2 – ballast, 3 – shpal, 4 – koleya eni, 5 – relss, 6 – podkladka. 

 

---

Temir  yо‘llar  ish  bajarish  turiga  qarab  vaqtinchalik  va  doimiy  yо‘llarga 

bо‘linadi. Vaqtinchalik yо‘llar karyer ishchi maydonchalaridagi va ag‘larmalardagi 

yо‘llar,  doimiy  yо‘llarga  esa  transheyadagi  yо‘llar,  transport  bermalardagi  yо‘llar 

va  karyer  yuzasidagi  yо‘llar  kiradi.  Vaqtinchalik  yо‘l  ish  fronti  surilishi  bilan 

karyerda  va  ag‘darmalarda  vaqti–vaqti  bilan  surilib  turadi.  Temir  yо‘l  quyi  va 

yuqorigi  qurilmalardan  iborat.  Quyi    qurilma  –  suv  chiqaruvchi  va  sun’iy 

inshoatlarlardan iborat yer qoplamasidan iborat. 

Temir  yо‘lning  yuqori  qurilmasi  –  ballast,  shpal  va  mustahkamlangan 

relslardan  iborat.  Ballast  –  yer  qoplamasiga  harakatlanuvchi  sostavning  bosimini 

bir  xilda  taqsimlanishi  uchun  xizmat  qiladi.  Ballast  uchun  20-79  mm  kattalikdagi 

sheben  qо‘llaniladi.  Ayrim  hollarda  galka  va  graviy  ham  qо‘llaniladi.  Ballast 

qatlami qalinligi vaqtinchalik yо‘llar uchun 15-20 sm ni, doimiy yо‘llar uchun 25-

40  sm  ni  tashkil  etadi.  Ballast  sarfi  600-1200  m

3

  dan  iborat.  Shpallar  –  ularga 

relslarni  mustahkamlash  va  bosimni  harakatlanuvchi  sostavdan  ballastga  uzatish 

uchun  xizmat  qiladi.  Yog‘och,  temirbeton  va  metall  shpallar  qо‘llaniladi. 

Shpalning  standart  bо‘yicha  о‘lchami  270  sm  ni  tashkil  etadi.  Shpallarni  xizmat 

qilish  muddatini  uzaytirish  maqsadida  antiseptik  bilan  tо‘yintiriladi.  Relslar  – 

harakatlanuvchi  sostavning  g‘ildiragini  yо‘nalishi  va  bosimni  shpalga  uzatish 

uchun xizmat qiladi. Relsning standart bо‘yicha uzunligi 12,5-25 m bо‘ladi. 

Karyerlarda  harakatlanuvchi  sostav  vagon  va  lokomotivlardan  iboratdir. 

Foydali  qazilmalarni  tashish  uchun  yuk  kо‘tarish  quvati  60-90  t  bо‘lgan  gandola 

tipidagi  vagonlar  va  yuk  kо‘tarish  quvvati  60  t  bо‘lgan  xopper  tipidagi  vagonlar 

keng  qо‘llaniladi.  Qoplovchi  tog‘  jinslarini  tashish  uchun  vagon  dumpkarlar 

qо‘laniladi.  

Karyerlarda  lokomotivlar  sifatida  elektrovoz,  teplovoz  va  tortuvchi 

agregatlar  qо‘llaniladi.  Elektrovozlarning  qulayliklari  –  foydali  ish  koeffitsiyenti 

yuqori  (14-16%),  4%    gacha  bulgan  kо‘tarilish  balandliklarini  о‘tish  qobiliyatiga 

egalik, ishga doimiy tayyorgarlik va og‘ir iqlim sharoitlarida ham ishonchli xizmat 

kо‘rsatishidir.  Teplovoz  lokomotivlar  ichki  yonuv  dvigateli  bilan  jixozlangan. 

Foydali  ish  koeffitsiyenti  24-26%  ga  teng.  Teplovozlarning  kamchiligi  ularni 

remont  qilishning  qiyinligidir.  Tortuvchi  agregatlar  –  boshqaruvchi  elektrovoz, 

dizelli  seksiya  ya’ni,  avtonom  ta’minlash  seksiyasi  va  bir  nechta  motorli 

dumpkarlardan iboratdir 

Karyerlarda  temir  yо‘llarning  uzunligi  bir  necha  о‘nlab  kilometrgacha, 

ba’zan  yuzlab  kilometrgacha  yetadi.Temir  yо‘l  uzunligi  bо‘yicha  uchastkalarga 

bо‘linadi  va  peregonlarni  ajratuvchi  punktlar  bо‘linmalar  deyiladi.  Ularga 

stansiyalar,  razyezdlar  va  postlar  kiradi.  Stansiyalar  poyezdlarni  joylashtirishga, 

sostav tо‘plashga, texnik xizmati, tekshirish va bir yо‘llik joylarda poyezdni kutish 

uchun  xizmat  qiladi.  Razyezdlar  bir  yо‘llik  joylarda  faqat  oldindan  kelayotgan 

---

poyezdni kutishga  xizmat  qiladi (asosan  yuk poyezdni kutishi kerak).  Stansiya  va 

razyezdlar  maxsus  yо‘l  tarmoqlariga  ega  bо‘lib,  yuk  aylanmasi  va  ayrim  kerakli 

maqsadlarga mо‘ljallangan. Postlar yо‘l tarmoqlanishiga ega emas. Ular poyezdni 

tо‘xtatishga  mо‘ljallangan  bо‘lib,  agarda  keyingi  peregongacha  yо‘lda  poyezd 

bо‘lsa  postda  kutiladi.  Karyerdagi  yо‘l  tarmoqlanishi  karyer  yо‘lini  temir  yо‘llar 

vazirligiga, ombor  yо‘llariga, karyer  montaj maydonchasiga,  harakatdagi sostavni 

ta’mirlash deposiga va boshqalarga ulangan bо‘ladi.