Ma`ruza №11: trubali о‘txonalar

11.1 О‘txona konstruktiv elementlari. 
Zamonaviy truba о‘txonalarining konstruktiv elementlari: poydevorlar, metall karkaslar, 
devorlar bilan gumbazlar, trubali zmeyeviklar, garnitura, yoqilg‘i uskunalari, yoqilg‘i, havo va 
bug‘ ta’minoti tizimi, zinapoyalar va xizmat kо‘rsatish uchun va ta’mirlash uchun 
maydonchalar, mо‘rilar va tutun chiqish trubalari, bug‘ qizdirgichlar va rekuperatorlardir. 
Trubali о‘txonalar poydevorlari monolit yoki yig‘ma temir-betondan ishlanadi. 
Poydevorlarning yer osti qismi, ya’ni yer suvlari ta’siri ostidagi qismini puxta gidroizolyasiya 
qilinadi. Gidroizolyasiya qatlamiga tegib turgan neft mahsulotlari uning yaxlitligini buzadi, bu 
esa poydevorning buzilishiga olib keladi. Shuning uchun montaj va ta’mirlash vaqtida drenaj 
qurilmalarining ishlab turganligini nazorat qilib turish kerak, bu qurilmalar suvni, undagi 
mavjud bо‘lgan neft mahsulotlari bilan birga (bunda suvlar mavjudligini о‘txonadagi yoki atrof-
muhit kommunikasiyasidagi) tasodifiy о‘tkazib yuborishlar natijasi deb tushunish mumkin. 
Muntazam ravishda suvni chetlashtirish uchun mо‘ljallangandir. Neft mahsulotlari bilan 
ifloslangan poydevor uchastkalarini birinchi ta’mirlashdayoq yalang‘ochlab, qumpurkagich 
qurilma yordamida tozalanadi va yana gidroizolyasiyalab qoplanadi. 
300-400 
0
S da poydevor poydevoridagi beton kristallizasiya suvlari yо‘qotiladi, natijada 
beton buziladi, kukunga aylanadi. Shuning uchun poydevorlar izolyasiyasini puxtaligini yuqori 
temperaturalar ta’siridan muntazam ravishda tekshirib turish kerak. Tо‘shama va poydevor 
orasidagi havo sirkulyasiya kanallari doimo ozod, bо‘sh holda bо‘lishi kerak. Odatda oddiy 
g‘ishtdan yasaladigan issiqlik izolyasiyasi qatlami esa shikastlanmagan bо‘lishi kerak. 
О‘txonaning metall karkasi fazoviy ramadan iborat bо‘lib, ichkaridan radiant va 
konveksion kameralarni ramaga solib turadi
.
Karkas trubali о‘txonaning qariyb barcha 
elementlari yuklamasini о‘z ustiga oladi, shuning uchun uning yaxlitligini va mustahkamligini 
buzilishi о‘txonaning о‘sha zahotiyoq tо‘xtab qolishiga olib keladi. 
Metall karkas ustunlarining mustahkamligini buzilishiga, ustunlarga trubali zmeyevik 
orqali berilayotgan va ularni qimirlatib qо‘yadigan zarbalar, shuningdek, yuqoriga yuk 
kо‘taruvchi tо‘sinlar temperaturalar deformasiyasi yoki ustunlarni
karkas formalari 
temperaturalar deformasiyasi sabab bо‘ladi. Ta’mirlash va montaj vaqtida ustunlar negizidagi 
sharnirlarni tekshirish zarur, bu ekspluatasiya vaqtida ularni qadalib qolishlarini oldini olish 
uchun qilinadi. Osma gumbazlar issiqlik izolyasiyasining yetarli darajada mustahkam 
bо‘lmaganligidan yuqorigi yuk kо‘taruvchi tо‘sinlar va fermalarning ostki belbog‘lari sezilarli 
darajada temperaturalar deformasiyalarga uchrashi va intensiv atmosfera korroziyasi ta’sirida 
buzilishi mumkin. Shuning uchun aytib о‘tilgan elementlar ta’mirlash vaqtida diqqat bilan 
tekshirilishi lozim. 
Metall karkasning barcha elementlarini normal ekspluatasiya vaqtida atmosfera 
korroziyasidan mustahkam himoyalanishi uchun ularga issiqlikka bardosh qoplamalar surkash 
lozim (masalan, о‘txona laklari). 
Trubali zmeyeviklar, futerovka va boshqa konstruktiv gruppalarni montaj qilish 
qiyinchilik tug‘dirmasligi uchun metall karkas elementlarini montaj vaqtida yaxshilab tekshirish 
zarur. Retrubend kamerali truba panjaralariga alohida e’tibor berish kerak. 

---

Trubali panjaralar qattiq sharoitlarda ishlaydi: о‘txonaning ichki bо‘shlig‘i tomonidan 
ular tegishli kameralarning (radiant va konveksion) yuqori temperaturalari ta’siriga uchraydi. 
Retrubend kameralar ichida esa, mavjud uchastkadagi xom-ashyo temperaturasiga yaqin 
bо‘lgan temperatura belgilanadi. Bu panjaralarning tob tashlashiga va korrozion yemirilishining 
tezlashishiga olib keladi. Har bir ta’mirlashda panjaralar ichki devorlarining izolyasiyasi 
holatini yaxshilab tekshirish kerak va ularning muddatidan oldin buzilishini oldini olish chora-
tadbirlarini kо‘rish kerak. Panjaralar yuzasi torkretirovaniye surkalgan izolyasiya qatlamlari 
uzoq muddatga chidaydi. 
Pech osti va devorlari yetarli darajada mustahkam bо‘lishi kerak, yuqori bо‘lmagan 
issiqlik о‘tkazuvchanlik bilan xarakterlanishi va pech kameralari va о‘t yoqgichlari 
germetikligini ta’minlashi kerak. 
Faqat olovbardosh g‘ishtdan yasalgan va ichkarisidan issiqlik izolyasiyasi va 
germetiklik qatlamlari bilan qoplangan devorlar konstruksiyasi bо‘yicha oddiyroq va 
mustahkamroqdir. Metall tunukasidan qilingan shtukaturka yoki qoplama germetiklash qatlami 
bо‘lib xizmat qiladi. 
Yoqish kamerasining issiqlik kuchlanishiga kо‘ra olovbardosh taxni A, B va V markali 
shamot g‘ishtidan ishlanadi. GOST ga mos ravishda A markali g‘ishtning olovbardoshliligi – 
1730
o
S, B markasiniki – 1670
o
S dan kam emas, V markaniki esa – 1580 
o
S. 
Zamonaviy о‘txonalar devorlari turli shakldagi olovbardosh g‘isht kо‘rinishidagi 
bloklardan yig‘ilgandir. 
Yonma-yon bloklar tutashuvchi yuzalari bо‘rtiqlar va ularga tо‘g‘ri keladigan 
chuqurchalar bilan ta’minlangandir, ular qulf-labirintlarni hosil qiladi. Bu kameralarning 
mustahkam germetikligini ta’minlaydi va balkalarni о‘txona karkasiga mahkamlangan sterjen 
va balkalar bloklarida yig‘ish imkonini beradi. О‘txona ichiga qaratilgan bloklar chetlari 
silliqdir. Bloklar orasida eritmaning bо‘lmaganligidan har bir blok-g‘isht qulflardagi tirqishlar 
chegaralaridagi temperaturalar deformasiyalarini oson qabul qiladi va kompensasiyalaydi. 
Yondosh bloklarning tutashgan yuzasi bо‘rtiqlar va ularga mos keladigan chuqurchalar bilan 
ta’minlangan, ular labirint-qulflarni hosil qiladi. Bu kameralarni mustahkam germetikligini 
asoslaydi va о‘txona karkasiga mahkamlangan balkalarda bloklarni yig‘ish imkonini beradi. 
О‘txona ichiga qaratilgan bloklar chetlari silliq. bloklar oralig‘ida eritma borligidan, har bir 
blok-g‘isht temperaturalar deformasiyasini qulflardagi tirqishlar chegaralarida oson qabul 
qilinadi va kompensasiyalanadi. 
Oxirgi vaqtlarda keng qо‘llanilayotgan о‘txonalari nurlanish devorli bо‘lgan alangasiz 
yonadigan о‘txonalarning alohida xususiyatlari shundaki, ularning devorlari butunlay yoki 
alohida uchastkalarida maxsus keramik panellar bilan yopilgandir. 
Taxlashdagi muhim element bо‘lib temperatura choklarini tо‘ldirish hisoblanadi. 
Temperaturalar choklarining о‘lchamlarini konstruksiyasini, sonini aniq saqlash zarur. Asbest 
shnur diametri chok kengligidan kamera 5mm kо‘p bо‘lishi kerak. Agar ta’mirlash vaqtida 
taxlash butunlay olib tashlansa, temperaturalar choklari kengligini 1 metrga 5-6mm eritmadagi 
shamet taxlamasi hisobidan belgilanadi. 
Ta’mirlash praktikasida issiqlik saqlaydigan qatlamning yuqori temperaturalarga 
chidamliligini oshirish uchun, ba’zan, olovbardosh suvoqlar ishlatiladi, masalan, sulfit-spirtli 
barda (xromitli suvoq) konsentratining suvdagi eritmasi. Shamot kukuni, loy va suyuq oynadan 
iborat suvoqlar yaxshi olovbardoshlik xususiyatiga ega. 
О‘txonalarning tublari kо‘pgina hollarda ikkita qatlam kо‘rinishida: bevosita beton 
tuproq tо‘shagiga taxlanadigan oddiy g‘ishtdan yasalgan quyi va olovbardosh g‘ishtdan 
yasalgan yuqorigi. 
О‘txonalarning gumbazlari odatda osma bо‘ladi. Arkali gumbazlar va yengil 
g‘ishtlardan yasalgan gumbazlar kamdan-kam uchraydi. Bu g‘ishtlar shift trubalari yuzalariga 
joylashtirilgan bо‘ladi, shuning uchun ularning ta’mirlanishi va montaj qilinishi haqida tо‘xtalib 
о‘tirish shart emas. 

---

Osma gumbazlar germetikligi va uzoq muddatda ishlashi ularning montajini diqqat bilan 
о‘tkazish orqali ta’minlanadi: bloklar bir-biriga zichlab yaqinlashtiriladi; ularni osib qо‘yadigan 
osmalarni yuqori temperaturalardan va ochiq olov ta’siridan muhofazalanadi. 
Osma bloklar konfigurasiyasiga bog‘liq holda yig‘ish vaqtida va undan sо‘ng, birinchi 
navbatda osma yuzalari ostidagi tutashuvlarni shamot eritmasi bilan surtma moyi surkaladi. 
Undan sо‘ng izolyasiya qatlami shunday surkaladiki, osma yuza ostiga qaratilgan kuyi yuzani 
qoplasin va uni butkul izolyasiya kilmasin. Tutashmalarning qolgan barcha uchastkalarini ikki 
marotaba shamot eritmasi bilan qoplanadi, keyin izolyasiya qatlami qoplanadi va nihoyat 
shtukaturka qilinadi. Har bir qatlam quritish uchun bir qancha muddat ushlab turiladi.
Yuzalari labirintli tutashmalardan tuzilgan qо‘llarda va tishchalarda yig‘iladigan 
shakldor bloklar nisbatan uzoq muddat xizmat qiladi va gumbazning sifatli zichligini 
ta’minlaydi. 
Montaj va ta’mirlash vaqtida osma gumbazlarning devorlar bilan tutashuvlarini diqqat 
bilan ishlanadi, temperaturalar deformasiyalarining kompensasiyalash uchun zarur bо‘lgan 
zararlarni nazarda tutiladi. Bu zararlar deformasiyalanadigan izolyasiya (asbest arqoni) bilan 
tо‘ldiriladi. Gorizontal bо‘ylab tirqishlarni aniqlashda (rejada) 1 pog.m.nm 4-6 mm ga 
qizdirilganda gumbazlar о‘lchamlarini kattalashtirish ehtimolligidan kelib chiqiladi. Vertikal 
bо‘ylab tirqishlarni aniqlanganda esa, bundan tashqari, bloklar uchun osmalarning uzayishi 
ehtimolidan kelib chiqiladi. 
Pechlarning trubali zmeyeviklari о‘ralgan trubalardan iborat bо‘lib, biri ikkinchisi bilan 
turli konstruksiyali qо‘shaloq juftlar bilan birlashtirilgan. Hozirgi vaqtda asosan ikki turdagi 
truba birikmalari uchraydi: returbentli va qо‘shaloq juftli. Trubalar biriktirishning 
qо‘llaniladigan usuli va uni pechda о‘rnatish (montaj qilish). Birinchi holda trubalar uchlarini 
returbentlarning uyalarida razvalsovka qilinadi, ikkinchi holda esa ularga elektr payvandlash 
orqali qо‘shaloq juftlar payvandlanadi. Hajmi sezilarli darajada bо‘lgan ta’mirlash usuli ham 
trubali zmeyeviklarning konstruksiyasiga va uning joylashuviga bog‘liq. Shuningdek, 
ajratilmaydigan yaxlit payvandlangan trubali zmeyeviklar ham uchraydi. 
Pechlarning garniturasi - bu trubalarning trubali panjaralar orasidagi bо‘shliqlarda 
bloklarni yig‘ish uchun, devorlarni osma gumbazlarni futerovkalash uchun, osilib turishini 
oldini olish uchun qо‘llaniladigan detallar, shuningdek, konstruktiv bezatishga bog‘liq holda 
montaj qilinadigan va muhofazalaydigan oynalardir. 
Trubalar uchun osmalar va kronshteynlarni karkas elementlariga mahkamlanadi, yotiqlar 
va konveksion panjaralar esa – shu maqsadda maxsus yasalgan о‘txona poydevori uchastkasiga 
mahkamlanadi. Bir kamerali pechlarda konveksion trubalar panjaralari, bundan tashqari, bir 
tomonidan pechning metallkonstruksiyasiga mahkamlangan bо‘ladi. 
Yashash joylarida panjaralar, kronshteynlar va osmalar futerovkasiga, sanab о‘tilgan 
elementlar temperaturalar deformasiyalarini yaxshi qabul qilinganlari uchun tirqishlar 
koldiriladi. Ularning sinishi odatda yig‘ish notо‘g‘ri olib borilganligidan kelib chiqadi. 
CHо‘yan va muhofazalovchi oynalarni pech karkasiga chizmaga qat’iy rioya kilgan 
holda о‘rnatilib mahkamlanadi. Ish holatida ularning qopqoqlari qobiqlarga о‘z og‘irligi ta’siri 
ostida yotishi kerak. Bunga о‘tirish yuzasi (konstruktiv о‘lchovlar)ni qiya joylashtirish orqali va 
sharnirlarning nomosligi orqali erishiladi. 
Zarurat tug‘ilganda, konstruksiyalarga egiluvchanligi montaj qilinguncha qadar 
tekshirilgan prujinalar о‘rnatiladi. Yoqilg‘ini yoqish uchun uskunalarning turli tuman xillari 
mavjuddir; ularni montaj qilish va ta’mirlash sharoitlari yoqilg‘i turiga va sifatiga qarab 
aniqlanadi va ularni avvaldan tayyorlash va rostlash sistemasidagi yonilg‘i aralashmasi hosil 
bо‘lishiga qarab aniqlanadi. Har bir ta’mirlash vaqtida yoqilg‘i uskunalari (forsunkalar va 
gorelkalar), shuningdek, yoqilg‘i uzatish liniyalaridagi armaturalar diqqat bilan tekshiriladi; bu 
vaqtda aniqlangan kamchiliklar bartaraf qilinadi. Yoqilg‘i uzatish va purkash sistemasining 
ifloslanishi natijasida ta’mirlanish holatlari juda kо‘p uchraydi. 
Barcha forsunkalarni montaj qilishda yoqilg‘ini bir tekis tarqalishini ta’minlash uchun 
ularning о‘qlari gorizontalligiga qat’iy rioya qilish kerak. Gazmazutli forsunkalarni montaj 

---

maydoniga tayyor holda keltiriladi. Alangasiz panel gorelkalarini keramik prizmalardan 
yasaladi, ularning har biri bir, ikki, tо‘rt va tо‘qqiz tunellardan iborat bо‘ladi. Keramik prizmaga 
payvandlangan taqsimlovchi trubkalar kiradi. Bu trubkalar, injektorlar, soplolar va havo uzatish 
rostlagichliri bilan birgalikda ta’minlovchi zavod tomonidan tayyorlanadi. Prizma va 
taqsimlovchi kamera devori oralig‘idagi zararni diatom ushoqlaridan tayyorlangan izolyasiya 
bilan yaxshilab tо‘ldiriladi.
Mо‘rilar va tutun trubalar, ustaxonadagi gazlarning korroziyasiga va yuqori 
temperaturalar ta’siriga uchraydi. 
Mо‘rilarni yerda (ular yerdan ozgina kо‘tarilib turishi ham mumkin), shuningdek, 
yerdan ancha balandda joylashtirish mumkin. Birinchi holatda ularni g‘ishtli yoki temirbetonli 
bloklardan taxlanadi va ulardan yer suvlarini chiqishini mustahkam ta’minlanishi kerak. 
Ikkinchi holatda mо‘rilar ichidan futerovka qilingan pо‘lat tunukadan yasalgan korobalar holida 
bо‘ladi. Odatda futerovkani korobani о‘rnatib, qotirilgandan sо‘ng bajariladi.
Mо‘rilarda ta’mirlash ishlarini olib borishda qurumdan tozalash uchun lyuk-gazlar 
о‘rnatish nazarda tutiladi. Mо‘rilarga shuningdek, yong‘in о‘chirish tizimi bug‘ о‘tkazuvchilar 
ulanadi, ularni doimiy ravishda taftish qilib turiladi. Montaj vaqtida shiberlarning qadalib 
qolishini oldini olish chora tadbirlarini qо‘llanilishi zarur, shuningdek, ularni rostlovchi 
qurilmalarning ham. 
Pо‘latdan yasalgan mо‘ri trubalarni poydevorga poydevor boltlari bilan ularning 
vertikalligini tekshirilgandan sо‘ng mahkamlanadi. Konus tomonga pastga qarab kengayib 
boradigan yangi trubalarning tayanch yuzalariga qaraganda, eski truba konstruksiyalarining 
tayanch yuzalari nisbatan kichikroq. Shuning uchun pо‘lat trubalar qо‘zg‘almas qismga 
(langarga) mahkamlangan raschalkaning bitta yoki ikkita 
yarusida ushlab turiladi. Bitta vertikal 
tekislikda joylashgan yuqorigi va quyi yaruslarning raschalkalarini bitta umumiy langarga 
mahkamlanadi. Ta’mirlash vaqtida xuddi atmosfera korroziyasiga uchragan raschalka troslari 
holatini tekshirilgani kabi, ularning langarga yoki
trubaga mahkamlanishini ham tekshiriladi. 
Mо‘ri trubalarning quyi qismlarini ham olovbardosh g‘isht bilan futerovka qilinadi; 
futerovka balandligi 10m dan 15m gacha. Futerovka pо‘lat trubalarning tebranishlarini 
sо‘nishiga yordam beradi, shuning uchun uni juda e’tibor bilan bajarish kerak; futerovka va 
truba devorlari oralig‘idagi tirqishlarni qurumlar bilan yoki infuzorli tuproq bilan tо‘ldiriladi. 
Mо‘ri trubalarning pо‘lat devorlari ichki tomondan о‘txona gazlari korroziyaga duch 
keladi, tashqi tomondan atmosfera korroziyasiga. Qurumning kuyib ketishi yoki alangalanishi 
holatida trubalar yuqori temperaturalargacha qisqa muddatli qizib ketish holatida bо‘ladi. 
Ta’mirlash vaqtida truba devorlarining holatini bolg‘a bilan urib kо‘rib va mustahkamligi 
shubha tug‘dirayotgan uchastkalarda kontrol parmalash orqali tekshiriladi. 
О‘txona gazlari traktida о‘tnatiladigan bug‘ qizdirgichlar va havo qizdirgichlar 
(konveksion kamerada yoki mо‘rilardagi) xuddi shunday yuqori temperaturalar sharoitida va 
hosil bо‘lishi mumkin bо‘lgan korroziya sharoitlarida ishlaydi. Ularni ekspluatasiya qilish 
sharoitlari 
yana shuning uchun ham
keskin temperaturalar deformasiyalariga duch keladi. 
Bug‘ qizdirgich va havo qizdirgichlar ta’mirlash, ishdan chiqqan trubalarni 
almashtirishga asoslangandir. Ba’zi hollarda navbatdagi yirik ta’mirlash о‘tkazilgunga qadar 
yaroqsiz trubalarni har ikki tomondan tiqinlar yoki qopqoqlar bilan berkitib qо‘yiladi. Agar 
havo qizdirgich seksiyasidagi ishdan chiqqan trubalar soni umumiy trubalar sonining 15% dan 
kо‘p bо‘lsa, u holda seksiya (tо‘plamni) butunlay almashtiriladi. Ta’mirlash vaqtida trubalar 
yuzalarini qurumdan mexanik usulda (metall shompollar yordamida) yoki suv oqimi yordamida 
tozalanadi. Havo isitgich korobalari germetik bо‘lishi zarur va о‘txona gazlarini toza havodan 
puxta izolyasiyalanishi lozim. Shu munosabat bilan zichlash moslamalarini puxtaligini 
yaxshilab tekshirish lozim.