Маъруза №10 мавзуси

 
Юрак - cor.
Юрак - cor тўрт камерали аъзо бўлиб, кўкрак қафасидаги олдинги кўкс 
оралиғида жойлашади. Юракнинг учи - apex cordis пастга ва олдинга 
йўналган бўлиб, юракнинг асоси - basis cordis юқорида ва бироз орқароқда 
жойлашади. Юракнинг олдинги юзаси - facies sternocostalis - тўш ва қовурға 
суякларига қараган, пастки юзаси диафрагмага тегиб турганлиги учун - facies 
diaphragmatica дейилади. Ўнг ва чап ўпкаларга қараган юзалари focies 
pulmоnalis dextra et sinistra дейилади. Юрак учида ўйма бўлиб – incisura аpicis 
cordis дейилади. Юракнинг ташқи юзасида қон томирлар жойлашадиган 
қўйидаги эгатлар кўринади: қоринчалар орасидаги олдинги эгат –sulcus 
interventricularis anterior; қоринчалар орасидаги орқа эгат – sulcus 
interventricularis pоsterior; тожсимон артерия эгати – sulcus corоnarius. 
Юракнинг тўрт камераси: 2-та бўлмача - atrium dextrum et sinistrum; ҳамда 2-
та қоринча - ventriculus dexter et sinister қисмлари бўлади. Ҳар иккала бўлмача 
орасида тўсиқ - septum interatriale бўлади. Ҳар иккала қоринчалар орасида 
ҳам тўсиқ бўлиб, septum interventriculare дейилади. Бўлмачалар орасидаги 
тўсиқда чуқурча - fossа ovalis бўлиб, эмбрион тараққиёти давридаги foramen 
ovale тешиги соҳасига тўғри келади. Бўлмачаларнинг ташқи юзасида бўртиб 
чиққан қулоқчалар -auricula atrii кўринади. Ўнг бўлмача билан ўнг қоринча 
орасида қон ўтадиган тирқиш ostium atrioventriculare dextrum бўлади. Чап 
бўлмача билан чап қоринча орасида ҳам қон ўтадиган тирқиш - ostium 
atrioventriculare sinistrum бўлади. Бу тирқишлардан қон фақат қоринча томон 
йўналади. Чунки ўнг тирқиш соҳасида уч табақали клапан - valva 
atrioventricularis dextra seu valva tricuspidalis жойлашади. Уч табақали 
клапаннинг хар бир табақаси: олдинги – cuspes anterior; орқа – cuspis 
posterior; cuspis septalis бўлимларидан хосил бўлади. Хар бир клапаннинг 
қоринчалари бўшлиғидаги юзасига пайсимон ипчалар chordae tendineae 
бирикади. Ипчаларнинг иккинчи учи сўрғичсимон мушакларга – musculi 
papillares га бирикади. Cўрғичсимон мушаклар қоринчалар ичига бўртиқ 
чиққан бўлиб, унинг асоси эса юрак деворларига тўташиб кетади. Чап 
тирқиш соҳасида эса икки табақали клапан - valva atrioventricularis sinistra seu 
valva bicuspidalis (mitralis) жойлашади. Бу клапанларнинг қоринчага қараган 

---

106 
юзасига пайсимон ипчалар - chorda tendineae бириккан бўлади. Ипчаларнинг 
иккинчи учи, қоринча деворининг ички юзасидаги сўрғичсимон мушакларга - 
musculi papillares ларга бирикади. Ўнг бўлмача бўшлиғига юқори кавак 
венаси - vena cava superior ва пастки кавак венаси vena cava inferior лар 
очилади. Пастки кавак венасининг қуйилиш соҳасида юракнинг ички 
қаватининг ўсимтасидан ҳосил бўлган клапан - valvula venae cavae inferioris 
жойлашади. Ўнг бўлмача бўшлиғига юракнинг хусусий веналари ҳам - sinus 
coronarius cordis сифатида қуйилади. Қўшимча равишда юракнинг хусусий 
кичик веналари - foramina venarum minimarum тешиклари воситасида ўнг 
бўлмача бўшлиғига қуйилади. Ўнг қоринча бўшлиғидан қон ўпка пояси - 
truncus pulmonalis га йўналади. Ўпка поясининг тешиги - ostium trunci 
pulmonalis - соҳасида, юрак ички қаватининг ўсимталаридан ҳосил бўлган 
клапанлар - valva trunci pulmonalis жойлашади. Клапанлар қонни ўнг 
қоринчага қайтишига тўсқинлик қилиб, фақат ўпкага йўналишини 
таъминлайди. Чап бўлмачага ўпка венаси - venae pulmonalis - қуйилади. Ўнг 
қоринчадан бошланган truncus pulmonalis, ўпка иштирокида чап бўлмачага 
қуйиладиган venae pulmonalis доираси - кичик қон айланиш доираси - circulis 
sanguinis minor дейилади. Чап қоринчадан эса аорта қон томири бошланади. 
Аортанинг бошланиш қисмидаги тешик соҳасида яримойсимон аорта 
клапани - valva semilunaris aorta жойлашади. Бу аорта клапани учта 
яримойсимон табақалардан - valvula semilunaris posterior, valvulae semilunaris 
dextra et sinistra лардан ҳосил бўлади. Юрак девори уч қават тўқимадан 
ташкил топган. Ташқи қаватда, юрак халтаси перикарднинг висцерал 
варағидан ҳосил бўлган эпикард epicardium сероз парда бўлади. Юрак 
деворининг энг қалин қисми мушак тўқималаридан ҳосил бўлиб, бу ўрта 
қаватни миокард - myocardium дейилади. Бўлмачалар мушак қавати алоҳида 
гуруҳ кардиомиоцитлардан иборат. Юрак қоринчалари ҳам алоҳида мушак 
гуруҳидан ҳосил бўлади. Шу сабабли юракнинг ҳар бир бўлими алоҳида 
қисқариш хусусиятига эга бўлади. Бўлмачалардаги мушаклар икки қаватдан 
иборат бўлиб, ташқи қисмида бўйлама мушак толалари жойлашади. 
Қоринчалар соҳасидаги мушаклар уч қаватдан иборат бўлади. Ташқи ва ички 
қаватда бўйлама мушак тўқималари жойлашса, ўрта қаватни эса ҳар бир 
қоринча учун алоҳида бўлган халқасимон мушак тўқималари жойлашади. 
Юракнинг ички юзаси қўшувчи тўқимадан ҳосил бўлган эндокард - 
endocardium қавати қоплаб туради. Бу қаватнинг ўсимталари юрак 
клапанларини ҳосил этади. Ўнг бўлмачанинг ички юзаси силлиқ бўлсада, 
олдинги деворининг ички юзасида, қулоқсимон ҳосилага тўғри келган соҳада 
бўртиқ ҳосил бўлади. Бу бўртиқ тароқсимон мушаклар – musculi pectinati дан 
ҳосил бўлади. Юқори соҳада тароқсимон мушаклар чегара қирраси crista 
terminalis дан бошланади. Юракнинг ташқи юзасида бу қирра соҳаси 
чегарадаги эгат sulcus terminalis га тўғри келади. Овал чуқурча атрофи 
кўтарилган бўлиб – limbus fоssae ovalis дейилади. Ўнг бўлмачанинг орқа 
деворининг ички юзасида юқори ва пастки кавак веналари орасида бўртиқ – 
tuberculum intervenosum кўринади. Чап бўлмачанинг орқа девори тушувчи 

---

107 
аорта ва қизилўнгачга тегиб туради. Чап бўлмача бўшлиғига 4 та ўпка 
веналари очилади. Чап қулоқча таркибида тароқсимон мушак musculi 
pectinati бўлади. Юрак деворининг мушак қавати энг қалин бўлиб, ўзига хос 
қўндаланг тарғил мушак тўқималари - кардиомиоцитлардан ташкил топган. 
Мушак тўқималари ўзаро қўшувчи тўқималар билан бирикиб туради. Юрак 
камералари орасидаги тўсиқлар соҳасида қўшувчи тўқималар пишиқ 
пластинкаларни ташкил этади ва улар мушаклар учун ўзига хос таянч 
вазифасини бажаради. Қоринчалар орасидаги тўсиқда, яримойсимон 
клапанлар соҳасида юпқалашган соҳа бўлиб - pars membranacea septi 
ventriculоrum дейилади. Бўлмача ва қоринча мушаклари фиброз тўқимали 
халқалар annuli fibrosi воситасида ажралиб туради. Ўнг фиброз халқа ўнг 
бўлмача ва ўнг қоринча орасида жойлашса, чап фиброз халқа чап бўлмача ва 
чап қоринча орасида бўлади. Фиброз халқалар ташқи тарафда миокард 
тўқимаси орасидаги қўшувчи тўқима билан қўшилиб кетади. Ички тарафдан 
фиброз халқалaр клапанлар билан қўшилиб туради. Ўнг ва чап фиброз 
халқаларнинг артериал ва веноз тешиклар (бўлмача ва қоринчалар орасидаги) 
соҳасида ўзаро бирикиши пишиқ қўшувчи тўқима воситасида бўлиб, бу 
пластинкаларга ўнг ва чап фиброз учбурчаклар: trigonum fibrosum dextrum et 
sinistrum дейилади. Миокард қавати бир неча гурух мушак тўқималардан 
ҳосил бўлади. Улар йўналиши бўйича фарқланади. Қоринчалар таркибида уч 
гурух мушак тўқимаси бўлади: ташқи тарафда – қийшиқ; ўрта гурух 
халқасимон; ички гурух бўйлама мушаклар тутамлари жойлашади. Ташқи 
қавтaдаги мушак гурухлари юракнинг учида гирдобсимон бурилиб (vortex 
cordis дейилади), ички қават мушак тўтамларига давом этади. Ички қават 
мушаклари сўрғичсимон мушаклар билан бирикиб кетади. Ўртадаги 
халқасимон мушак тутамларининг юзаки қавати иккала қоринчани ўраб 
турса, халқасимон мушакларнинг чуқур қавати хар бир қоринчани алоҳида 
ўраб олади. Халқасимон мушакларнинг қалинлашган жойи чап қоринчага 
тўғри келади. Қоринчалар оралиғидаги тўсиқ – septum interventriculare нинг 
кўп қисми мушакдан ҳосил бўлиб, унинг мушак қисмини ҳосил этса, камроқ 
қисми пайлардан ташкил топган –парда қисмини ҳосил этади.