Маъруза 1: Кириш. Карьер атмосферасининг таркиби ва унга қўйиладиган талаблар. Карьер атмосферасини ифлосланиш омиллари

Маъзуа - 10: Карьерларни сунъий усулда шамоллатиш.


Сунъий шамоллатишни қўллаш шароитлари ва усуллари. Ҳаво алмашишнинг жадаллашиши инсонни мақсадли ҳаракатини йўналиши тушунилади. Иш олиб борилаётган жойда атмосферанинг санитар-гигеник шароитини меёрида ушлаш учун ҳавони алмашишини жадаллашиши етарлик бўлмаган вақтда карьерни сунъий шамоллатиш керак бўлади.
Карьердаги зарарлиларни йиғилишга ёрдам берувчи шартлар қуйидагилардан иборат:

• 
  юзада шамол оқими энергиясини камайиши;
  
• 
  адибатикдан камроқ тик иссиқлик градиентини ҳосил бўлиши;
  
• 
  карьер атмосферасига зарарлиларни ажралишни жадаллашишини ошиши.
  

Юзада шамол оқимини энергиясини камайиши асосий омил бўлиб, у карьер атмосферасида зарарлиларни йиғилишига ёрдам беради. Юқорида кўрсатилдики, юзадаги ҳавонинг тезлиги 2 м/с дан кам бўлса, ҳаво алмашиш карьер атмосфераси ва юза ўртасида қисқаради, юзадаги шамол энергиясини камайиши билан шамол оқимини таъсир қилувчи йўналиши хусусида зарарлиларни жадал чиқариш камайиб қолмасдан, аммо чуқур горизонтлардан атмосферани турбулент жадаллашини камайиши натижасида шу оқимга уларни кириши камаяди.
Тик иссиқлик градиенти карьердаги ҳаво алмашишини конвектив жадаллашишини аниқлайди. (|| бўлимга қаранг). Адибатик градиентда, 1⁰С 100 м га карьер чуқурлиги бўйича тенг бўлганда, унда атмосферани мувозанатини ҳоҳламаган ҳолати аниқланади, бу ҳавони харакатини конвектив чиқиши билан унинг мустаҳкам ҳолати ўртасида чегаравийдир. Ҳавонинг мустаҳкам ҳолати энг ёқимсизроғидир, шундай бўлгандан кейин мана ҳолатида карьер атмосфераси билан юза ўртасида ҳаво алмашиши амалий бўлмайди, бу эса карьерда зарарлиларни тезда йиғилишига шароит туғдиради. Амалиёт шуни кўрсатадики, карьерни рухсат этилмайдиган ифлосланиши, мустаҳкам атмосфера ҳолати ўрнатилгач, 1-2 соатдан кейин содир бўлади. Бундай карьерни атмосфера ҳолати тик иссиқлик градиенти Г<1⁰С 100 м ва фазилатлиги Г<0 (атмосферани инверсион ҳолати) да бошланади.
Зарарлаларни ажралишини жадаллашишини кўпайиши карьерни ҳозирги технологик жараёнида, одатда асосан портлаш ишлари билан боғлиқ, унда карьер атмосферасига катта ҳажмда захарли газлар ва чанглар ажратилади. Бунда иккита шартни сақланиши (шамол оқимини энергиясини катта эмаслиги ва Г<1⁰С 100 м) да карьерни жуда ҳам кучли газ бўлишига келиши мумкин.
Юқорида аниқланиши бўйича карьерни сунъий шамоллатишни ҳамма бор усулларини икки группага: табиий ҳавони алмашишини жадаллашиши усулига ва ўзича суний шамоллатиш усулига бўлиш мумкин.
Табиий ҳаво алмашиши жадаллашиши усулига кирувчи режада карьерни тўғри ариентирга олиш.
Карьерни аъло шамоллатиш омили бўйича ўлчамларини танлаш. (бортларни қиялик бурчаклари, чуқурлиги, режадаги ўлчамлари).
Карьерни юзасида сунъий қурилмаларни ҳосил қилиши, булар тезликни ўсишига ва шамол оқимини турбуллашга ёрдамлашади. Карьер юзасидаги очилган кон жинсларини рангини ўзгартириш. Махсус адишларда иссиқликни тўплаш. Кон жинсини чуқурликдаги иссиқлигидан фойдаланиш.
Карьерларни ўзича сунъий шамоллатиш усулларига кирадиганлар: қувур ва лаҳмлар ёрдамида шамоллатиш.
Ўз оқимли шамоллатгич билан шамоллатиш. Бу махсус шамоллатгич ускуналари ёрдамида ҳосил қилинади. (иссиқлик оқими) иссиқлик бўлмаган ва иссиқлик манбаи (конвектив оқим). Карьерларни сунъий шамоллатиш усуллари ҳам ерлик ва умумий алмаштириш шамоллатиш усулига бўлинади. Ерли шамоллатиш бу солиштирилганда катта ҳажмдаги зарарлиларни карьер ичини тозалаш учун фойдаланилади (алоҳида ишлаш жойи, портлатилган блоклар, берк хандоқлар, ағдарадиган жойлар ва бошқалар) ва нисбатан катта бўлмаган қувватдаги шамоллатиш ускунасида олиб борилади.
Умумий алмашиши шамоллатишини ифлосланишини ҳамда ҳамма карьер ичи бўшлиғини ёки уни катта бўлишини тозалаш учун қўлланилади. Бунда қувватли ҳаво оқими ҳосил қилиш ускунасидан фойдаланилади, у бир қанча юз метрга тарқлади, ундаги ҳавонинг харажати 1000 м³/секунд ни ташкил қилади. Умумий шамоллатишни қиладиган иши карьерлардаги табиий ҳаво алмашиши жадаллашиши усулини одатда бажариш, бу эса сунъий шамоллатишни пассив усулидир. Бу сунъий шамоллатиш усуллари махсус шамоллатиш ускунасидан фойдаланишга асосланган бўлиб, у фаол усулдир.
Карьерларни табиий шамоллатиш шамол энергияси ва табиий иссиқлик кучи билан олиб борилади. Сунъий шамоллатишнинг фаол воситаси фақат юзада, шамол катта бўлмаганда қўлланилади. Уларни ишга киргизиш карьерда зарарлилар йиғилгунча олиб борилади. Бу эса хавфли йиғилиши бўлишдан сақлайди ва карьерни шамоллатиш вақтини камайтиради.


Карьерларда табиий ҳаво алмашишнинг жадаллашиши, айниқса, чуқур карьерларни ишлаб чиқаришда жуда ҳам керак. Ҳаво алмашишни ҳозирги бор усулини салоҳияти чегараланган бўлиб, уларнинг самарадорлиги катта эмас. Улар қўлланишнинг кераклиги шундаки, юқорида ҳаво харакатини бўлишини жадаллашиши етарли бўлиб, унда яхши самара карьерлар чуқур бўлмаганда бўлади. Шунинг учун ҳозирги вақтда карьерларда қўлланилаётган ҳаво алмашиш жадаллаши ишнинг усуллари сунъий шамоллатишнинг ёрдамчи воситасидир.
Режада карьерни белгилаш. Карьерда ҳаво алмашишни жадаллашишини режада шамолни кучли йўналиши бўйича карьерни узун ўқ томонини белгилаш билан бўлади (агарда фойдали қазилма кони шунга рухсат этсагина бўлади).