Ma’ruza-1 : Iqtisodiy va ijtimoiy geografiyaning hozirgi zamon mazmuni tarkibiy tuzilishi va vazifalari

Ekologik omil.

  Yuqoridagi barcha  omillar  ushbu  omil    hisoblashlari shart . 

Hozirgi ekologik  sharoit  shuni  taqozo  etadi. Shu  tufayli ayrim sanoat  

korxonalarning  faoliyati to’xtatilgan. Suv ko’p talab qiladigan hamda  kimyo , 

yog’och- sellyuloza , go’sh va boshqa tarmoqlar  IES ekologik jihatdan  noqulay. 

Esse hajmi taklif  qilgan mavzudagi 1000 so’zdan  5000 so’zgacha do’lgan asardir. 

Esse bu muallifning alohida individual pozisiyasiga ega erkin shakldagi  

bayoni bo’lib , qanday buyum yoki qandaydir sabab bo’yicha umumiy yoki oldindan 

bildirilgan fikr – mulohazadan iborat bo’ladi. 

Dalillangan esse bu qo’yilgan savolga  dalillanga javob mavjud bo’lgan yozma ishdir. 

Muallif muayyan pozisiyaga ega va uni himoy qiladi, o’z pozisiyasini quvvatlash  

uchun bir qator dalillarni taqdim etadi. Maqsad –muallifni o’zi qo’llaydigan nuqtai – 

nazarga boshqalarni ham ishontirishni  hohlaydi. 

Xozirgi   vaqtda  tirik  organizimlar -   o’simlik,  xayvonat    dunyosi  va    odamning   

atrof   muxit  bilan   munosabatlari   fan   va  tehnika    taraqqiyotining  jadallashuvi    

tufayli   brogan   sari  keng  miqyosda  sodiq  bo’lib,   avvalgi   tabiiy  barqaror    

muvozanat      ayrim    joylarda    buzulish      arafasida,        bazi    o’lkalarda      esa      u      

butunlay  buzulib,   xavfli,   xatto  harakatli   ekalogik   vaziyat   tarkib  topmoqda.    

Binobarin,    inson  tabiatga,    o’z  navbatida   tabiat   insonga   aks  tasir   

qilmoqdaki,  buning  oqibatida   murakkab,    ko’p    qirrali   va   turli   hususiyatli    

muammolar   yuzaga   kelib,    o’zaro  tasir   kuchaygan   sari   ular   tezlik  bilan   

shakillanib   bormoqda. 

     O’zaro  tasir   kelib  chiqishi  jixatida   aslida   ekologik   muammo  hisoblanadi,   

lekin   u  ma’lum   makonda   (tabiiy   koplekslarda ),   turli  miqyosda   va    tabiiy   

hamda  ijtimoiy    tashqi    geografik   qonuniyatlar asosida    ro’y   bergani   sababli   

geografik   muamo  ham  hissoblanadi. 

Boshqacha        aytganda,           ekologik        muammo      ma’lum      geografik    hududda        

tarkib  topib,   shakillanib   rivojlanish    bosqichlarini  bosi  o’tadi.     Shu jihatda     

qaraganda          ekalogik      muamoni      qisqacha    qilib      <>        

deb  qarash  mumkin.     Geoekologik -  ekologiyaning    yuqori     bosqichdagi     

ekosistemalarni   (geosistemalarni).     Shu  jumladan    biosferani     ham    tadqiq   

etuvchi        bo’limi,           geoekologiya        landshaft      ekalogiyasi,        biogeseanologiya        

deb  yuritiladi.    Geoekologiyani    haqiqiy   tabiiy,   ijtimoiy   iqtisodiiy   geografik  

va   ekologik   muammo  deb   tushunmoq     kerak,   chunki  hozirgi   vaqtda    

geografiya      fani      ekologiyalaShib,          ekologiya          fani      esa        o’z        navbatida      

gegrafiyalashib,   bir –biriga    yaqinlashib   bormoqda.     

           Geoekologik       muammolar         tabiiy      geografiya         (uning      <

bilimi      sohasi)  ni      o’ganadigan         yerning      qobiqlari,         yani         atmosfera,        

gidrosfera,    litosfera    va   biosferaning   o’zaro    munosabatlari    (ya’ni   o’zaro    

---

 

47 

bog’liqlik   hamjihatlik,  bir   birini   taqozo   qilish   va  b.)   qonuniyatlari    asosida   

tadqiq    qilinadi.         Geoekologik         tadqiqotlar       ya’ni    tabiiy       majmualarni      

o’zgaruvchanligi,    barqarorligi,    tadrijiy     o’zgarishlari,     rivojlanish    bosqichlari   

haqidagi      omillarga      ham      tayanadi.        Chunki    tabiat      komponentlari      va      

majmualarning    inson  tasirida    o’zgarishlari   tabiat    taraqqiyotining    yuqorida    

qayd      qilingan      qonuniyatlari        va      xususiyatlar      (hislatlar)ning        buzulishi      

natijasida   yuz   beradi.   Binobarin,   geoekologik    muammoni   qaysi   hududda   

va  qanday   sharoitda    tarkib  topmsin  uning   hususiyatlari       tabiiy    geografik    

qonuniyatlar     asosida   shakinlanib     boradi.   Geoekologik   muammoni    ilmiy    

o’rganish        ekalogiya      va      geografiya         fanlari          tadqiqot      usullari             va          

tamoilarini      birga     qo’lagan    holda     amalga     oshirishi      zarur.    

         Geoekologik  muomoni    ekotizim   va  biosenoz   doirasida   o’rganish    ham    

mumkin.Lekin        bu      holda      tadqiqot      qilayotgan        muamoning          xududiy      

chegaralari      geneti   geotizim   chegaralariga     har     doim   ham    mos   tushunch    

bermaydi.          Inson      tabiat        boyliklaridan          foydalanganda          uning      ijtimoiy          

faoliyat     ma’lum     geografik    hudud   (geosistema)  da     sodir    bo’ladiki,     bu   

hudud    (aytaylik ,   landshaftning   u   yoki    bu    morfologik     birligi)       hamma   

jihatdan    ham    tabiiy   geneti   chegaralarga    ega    bo’ladi.    Binobarin,        shu   

joyining    tabiiy  boyliklari      xalq   ho’jaligiga    lalb   qilinganligi    tufayli   avvalo   

tabiiy          sharoit          o’zgara      boshlaydi  ,          uning          asosiy          harakatlantiruvchi        

omillar    tadrijiy                   o’zgarishda           bo’ladi,           geotizimlarning        ma’lum        

yo’nalishidagi  o’zgarishlari          tarkib    topadi.   Lekin     geotizimlar    holatining     

inson      faoliyati              tasirida        o’zgarishi        har        doim        ham          ko’zlangan        

maqsadga        olib      kela      vermaydi.            Insonning            tabiatga        bo’lgan      ta’siri        

miqyosi        ma’lum        meyorgacha      bo’lishi      kerak,        tasir      muayan        meyordan        

oshib   ketishi   bilan     ekologik   muvozanat      buzuldi.          Buning  oqibatida    

tabiatning     aks    tasirida    unga    bo’lgan   tasir   jihatdan     bir   necha  barobar     

oshib   ketishi   mumkin.    Bunga    orol   bo’yida     sodir   bo’layotgan     ekologik   

va   ijtimoiy-iqtisodiy    oqibatlarni     misol   qilib    keltirish     mumkin.  Aslini     

olganda     Orol   dengizi     va  Orol     bo’yi    xududini    ma’lum   miqyosdagi     

qo’shaloq,    bir   biri    bilan   bog’liq   ikki           geotizim   deb    qaralsa,    inson   

bilan        tabiat        o’rtasidagi          o’aro      munosabat        va      tasirini        to’lig’I      bilan          

Makrogeoekologik    muamo   deb     qarash    maqsadga    muvofiq   bo’ladi.     

 Geoekologik      muammo   qotib    qolgan  ozgarmas  xolat      bo’lmay,      balki   

muntazam     ravishda     tadrijiy    o’zgaruvchi      va   rivojlanuvchi,      ko’p 

  

tizimli,         ko’p   sonli   oddiy    muamolarning   majmuasidir.      OROL  bo’yida     

geoekologik          muamolarning          majmuasidir.          Orol        bo’yida          geoekologik        

muamo       60    yillarning     boshidan     vujudga    kelsa    boshlagan    bo’lsa,     70   

yillarning     o’rtalarida     (1974    yilda   Taxiatosh   gidroulezi   qurulib   ishga   

tuShurilishi    va    buning    natijasida     Amudaryo    deltasida    daryo   suvining    

tabiiy        holda        toshishiga          chek        qo’yilishi            tufayli  )                shakillanish        

bosqichiga      o’tadi.      Agar          bu      bosqichda          grunt          suvlari      sathining      

ko’tariliShi   bilan     bug’laniSh   kuchayib,    tuproqda   tuz   toplaniShi     hodisasi    

hamda     gurunt   suvlarining     menerallashish   darajasi    ortgani     kuzatilgan     

bo’lsa,         1978-yildan        etiboran         yangi      bosqich  ,      ya’ni                         elyuvial              

---

 

48 

tekisliklarda    zol     (shamol    tasirida     ro’y   beradigan   )    xodisalari zamini    

shamol   bo’lishi      hamda      mayda     tuproq,    tuz ,  qum,   qumoqlari     bir    

joydan           o’chirib  ,         boshqa           joylarda         to’planishi             jarayonlari,          

o’simliklarning       esa    gidrofitlardan     (suv    o’simliklaridan  )      psammofitga    

(qumda    o’suvchi    o’simlik  )    tomon   o’zgarishlari      boshlandi .  Binobarin,         

intrazanal     xususiyatli     tabiiy   majmualar    tadrijiy    o’zgarish   va   rivojlanish   

borasida    zonal   xislatlariga     ega   bo’lib    bormoqda.   Bunday    o’zgarishning      

xaqqoniyligini           tarkib      topayotgan         tuproq      turlari        va         kichik      turlari          

tasdiqlamoqda.    Qayirlarning    alyuvial      o’tloq   tuproqlari      o’tloq    va   botqoq   

o’tloq,         sho’rhoklar       va         taqirli         -qum,       cho’l             tuproqlari,           taqirlar                          

yo’nalishida     o’zgarib    bormoqda.   

           Geoekologik      vaziyatni      tezlatuvchi ,      tadrijiy      o’zgartiruvchi   kuch       

qurg’oqchil     iqlim    sharoitida    asosan    yo’nalish   xodisasidir.         Geoekologik        

muammo     tabiiy      jihatlardan     tashqari   ijtimoiy        tashqi    jihatni       o’z   

ichiga     oladi.