Geografiya fanining imkoniyatlari katta. Ulardan to’la foydalanish
umuminsoniy ahamiyatga molik. Zero, bu fanning tarbiyaviy, milliy mafkurani
shakllantirshda roli beqiyosdir. Ushbu fanning serqirraligi, bir qarashda butun bir
hududiy mavjudotni to’la va uni ichki xususiyatlari bilan qamrab olishi barcha
«qo’shni» fanlar bilan aloqada bo’lishini taqozo etadi.Hozirgi paytda geografiyaning
tarix, siyosat, tashqiot, psixologiya, sotsiologiya, demografiya siyosatshunoslik va
boshqalar qirrasida o’rganilishi uning yangi-yangi yo’nalishlarini ochib beradi.
[14]
Geografik o’rganishning asosiy maqsadlaridan biri har bir joyning u yoki bu
sohaga qulay yoki noqulayligini aniqlashdan iboratdir. Shu bois, aytish mumkinki,
tabiatda umuman, mutlaq yomon joy yo’q, balki yomon yoki nodon geograf bordir.
Axir, tog’ ham yahshi, tekislik ham, quruqlik ham, suv ham, shaharu-qishloq ham
yahshi. Bunday geopara (geojuftlik) ayniqsa, birgalikda, o’zgacha yahshi va ular
olamning borligi va butligi, yaxlitligi va harakatchanligini ta’minlaydi. Iqtisodiy
geografiya ham tabiiy geografiyadek hududiy notekisliklar, nobarobarlik bilan
shug’ullanadi. Chunki, hamma joy bir hil bo’lganda, geografiyaning o’zi ham
bo’lmasdi.
Har qanday fanning o’qitilishi avvalambor o’quv dasturlari Mavzular matni va
qo’llanmalarisiz bo’lmaydi. Bu borada iqtisodiy va sotsial geografiya oldida
talaygina muammolar mavjud. Gap shundaki, hozirgi kunda davlat tili o’zbek tilida
umumta’lim maktablarida ham, o’rta maxsus va oliy o’quv yurtlarida ham uhbu
o’quv predmeti bo’yicha darsliklar juda oz. Sakkizinchi sinf uchun faqat
Z.Akromov va P.Musaevlarning «O’zbekiston iqtisodiy va ijtimoiy jug’rofiyasi» va
oliy o’quv yurtlari talablariga mo’ljallangan G.Asanov, M.Nabixonov, I.Safarovlar
hamkorligida yozilgan «O’zbekistonning iqtisodiy va ijtimoiy jo’g’rofiyasi» bor,
xolos. Yaqinda tashkil qilingan kollej va akademik litseylarda esa ahvol yanada
murakkabroq-hozircha ularda geografiya va shu jumladan iqtisodiy geografiya qay
darajada va yo’nalishda o’qitilishi uncha aniq va ravshan emas.
Aytish lozimki, iqtisodiy geografiyadan darslik yozish o’ta ma’sulyatli va mushkull
ish; ushbu fanning o’ziga xos xususiyatlari-harakatchanligi (dinamikligi), siyosat va
statistika, ekologiya bilan aloqadorligi har qanday darslik oldidagi qiyinchiliklarga
sababchi bo’ladi. Uning ustiga, o’tish davrida rivojlanishing uncha barqaror emasligi,
pulning biroz qadrsizlanishi oqibatida mahsulot qiymatining turli yillardagi real
holatini o’zgaruvchanligi, gorizontal aloqalar (ishlab chiqarish kooperatsiyasi)ning
vaqtincha buzilganligi oqibatida ba’zi sohalarda o’sishning deyarli to’xtab qolganligi
kabi masalalar darslik mualliflarini nihoyatda qiyin vaziyatga tushiradi, qolaversa,
avvalgi bandlarda ta’kidlaganimizdek, ishlab chiqarishni tashqi etishning ijtimoiy va
hududiy shakllari: mujassamlashuv, ixtisoslashuv, kooperatsiya (hamkorlik),
kombinatlashtirish, hududiy ishlab chiqarish majmualari, sanoat parki va tugunlari,
o’sish qutb va markazlari, texnopolis, yagona makon, agrosanoat majmualari,
infrastruktura tuzilmasiga o’xshash an’anaviy va zamonaviy tushunchalar yangicha
talqin qilishni talab qiladi
Hozirga qadar ayrim hududlar Samarqand, Xorazm, Namangan, Surxondaryo,
Qashqadaryo, Buxoro va boshqa viloyatlar geografiyasi to’g’risida har hil hajmdagi
53
qo’llanmalar tayyorlangan. Hatto qibray tumanining iqtisodiy va ijtimoiy haritasi
ham nashr ettirilgan. Bu, albatta, tahsinga loyiq ishlardir va ular Vatan geografiyasini
chuqurroq o’rganishga asos bo’lib xizmat qiladi.
Respublikamizda 1997 yilda qabul qilingan Ta’lim to’g’risidagi qonun va
____________________________________________________________________
14
Hagget P. Geograhfie. –Bonn: «Cornelsen», 2001.
kadrlar tayyorlash bo’yicha Milliy dasturni amalga oshirish olinadigan bilimlarning
ancha «yosharishi» va zamonaviylashuvini nazarda tutadi. Mamnunlik bilan qayd
etishjoizki, hozir ham mamlakatimiz vakillari turli fanlar bo’yicha o’tkazilayotgan
xalqaro o’quv olimpiadalarida yuqori ko’rsatkich va natijalarga erishmoqdalar. Bu,
albatta, o’qituvchilarimizning o’z kasbiga fidoiyligi, sidqi dildan xizmat qilishlari
mahsulidir.
Shubhasiz, erishilgan yutuqlar o’zimizniki, ular kelajagi buyuk bo’lgan
O’zbekiston uchun xizmat qiladi. Shu bilan birga umumta’lim maktablarda, kollej,
akademik litsey va oliy o’quv yurtlarida bilim va ilm, ta’limu fan mushtarakligini
ta’minlash, ularni o’zaro uyg’unlashtirilgan holda olib borish kerak.
Bilim olish uzluksiz jarayon, uning doirasi kishi hayoti davomida kengayib
boraveradi. Ayni vaqtda tobora kattalashgan bilim doirasi shunga muvofiq, yanadi
kattaroq noaniqlikka, mavhumlikka taqalaveradi. Demak, qancha ko’p bilsak, yana
undan ham ko’proq bilmasligimiz, bila olmasligimiz ayon bo’laveradi.
Muayyan yo’nalishdagi ilmiy-tadqiqot ishlar, nazariy-uslubiy va metodik
asoslar majmuasi alohida fanlarning shakllanishiga olib keladi. Bu o’rinda fan
ilmning hosilasidir. Biroq bilimni kishi faqat kitobdan emas, balki hayotdan olishi
ham zarur, zero hayot maktabi, kundalik jonli mushohada ba’zan barcha
manbalardan ham muhimroq va boyroq. qolaversa, kitob ham qachondir ob’ektiv
borliq, hayotdan olingan. Bilimdon kishilarning hamalari ham ilm cho’qqilariga
erishavermaydi, olim bo’lish darajasiga yetishmaydi.
[15
]
Iqtisodiy geografiyaning
O’zbekistonda rivojlantirish, uning eng yangi tarixi yakunlangan asrning 20 yillaridan
boshlangan shu davrda nashr etilgan iqtisodiy geografiya va xududiy hususiyatlarga
doir ilmiy.ishlar ko’proq O’zbekiston va O’rta Osiyoning umumiy ta’rifiga
bagishlangan edi. Bu yunalishdagi tadqiqotlarda eng avvalo G.N.Cherdantsev va
V.M.Chetirkinlarning xizmati katta bo’lgan. Chunonchi, G.N.Cherdantsevning 1922 yilda
yozgan O’rta Osiyo xaqidagi monografiyasida ulka iqtisodi to’g’risidagi ma’lumotlar
keltirilgan.U1928yilda O’rta Osiyo respublikalariga bagishlangan kitobini ham chop
ettirgan.
Taxminan ana shu yillarda O’rta Osiyo qishloq xo’jaligi va uni rivojlantirishga
bagishlangan tadqiqotlar boshlangan. Bu ishlar V.M.Chetirkin va Yu.I.Poslavskiy
tomonlaridan olib borilgan. V.M.Chetirkin (u 1892 yilda Samarkdndda tugilgan)
1926 yilda O’zbekiston xalq xujaliganing ahvoli va rivojlantirish borasida kitobini
yozgan. Keyinchalik u TOShDU iqgisodiy geografiya kafedrasi mudiri sifatida
(1944-1948 yy.) qishloq xujaligini rayonlashitarish, turli viloyatlar tabiati va
xujaligini urganish, yosh geograf olimlarni tayyorlashga alohida e’tibor bergan.
Geografiyaning rivojlantirish o’ttizinchi yillarda tabiiy boyliklarni urganish bo’yicha olib
borilgan ekspeditsiyalar (saxro tadqiqotlari) va ilmiy anjumanlar bilan bogliq bo’lgan.
54
Jumladan. bunday tadqiqotlar Qoraqalpogistonda hamda uning Ustyurt qismida amalga
oshirilgan, respublikamiz ishlab chiqarish ko’chlarini joylashtirish mavzusida 1933
yilda dastlabki ilmiy anjuman o’tkazilgan.
-
Do'stlaringiz bilan baham: |