Маъруза 02. Меҳнат коллективи 2-мавзу. Меҳнат коллективи

2.5. Меҳнат жамоасидаги роллар ва муносабатлар
Коллектив муносабатлар одамлар ўртасида маълум бир ижтимоий ролларнинг ташувчиси сифатида пайдо бўлиб, у озми-кўпми аниқ белгиланган стандартга мувофиқ хатти-ҳаракатларнинг барқарорлигини англатади.
Рол бошқаларга нисбатан ўзини қандай тутиши кераклигини ва улардан нимани кутиш мумкинлигини белгилайди.
Муайян ҳуқуқлар, бурчлар ва кутишлар ҳар доим ҳам рол билан боғлиқ бўлиб, уларни оқламаган шахс санктсияларга дучор бўлади ва оқлаган киши рағбатлантирилади.
Турли хил одамлар кўпинча турли хил қадриятларга, бир хил рол ҳақидаги ғояларга эга ва уларда бошқача йўл тутишади.
Жамоадаги роллар "ишлаб чиқариш" (функтсионал ва ижтимоий) ва "шахслараро" бўлинади.
Мутахассислар саккизта ишлаб чиқариш ролини ажратадилар.
Координатор энг катта ташкилотчилик қобилиятига эга ва одатда, унинг билим ва тажрибасидан қатъи назар, жамоанинг этакчисига айланади.
Унинг асосий масъулияти шу каби билим ва тажрибага эга бўлганлар билан ишлаш имкониятига эга бўлиш ва ўз фаолиятини белгиланган мақсадларга эришиш йўлида йўналтиришдир.
Ғоя генератори одатда жамоанинг энг қобилиятли ва истеъдодли аъзоси ҳисобланади.
Унинг олдида турган ҳар қандай муаммоларни ҳал қилиш вариантларини ишлаб чиқади, аммо пассивлиги, йиғилишнинг этишмаслиги ва ҳ.к.П.уларни амалда амалга оширишга қодир эмас.
Назоратчининг ўзи ижодий ўйлашга қодир эмас, лекин чуқур билим, тажриба, билим туфайли ҳар қандай ғояни тўғри баҳолай олади, унинг кучли ва кучсиз томонларини аниқлайди, бошқаларни уни янада такомиллаштириш устида ишлашга ундайди.
Тегирмончи муаммони кенг кўриб чиқади ва шунинг учун керак бўлса, унинг эчимини жамоанинг бошқа вазифалари билан қандай "боғлашни" билади.
Ишқибоз - жамоанинг энг фаол аъзоси; у мақсадга эришиш учун ҳаракатларга бошқаларни ўз намунаси билан жалб қилади.
Фойда қидирувчи ички ва ташқи муносабатларда воситачи бўлиб, жамоа аъзоларининг ҳаракатларига маълум бир бирликни беради.
Ижрочи бошқаларнинг ғояларини виждонан амалга оширади, лекин шу билан бирга доимий раҳбарлик ва далда талаб қилади.
Ёрдамчи - шахсан ҳеч нарсага интилмайдиган, иккинчи даражали роллардан қониқадиган, аммо ишда ва ҳаётда бошқаларга ёрдам беришга доимо тайёр одам.
Шунингдек, "ёрдамчи" роллар ҳам бўлиши мумкин (масалан, жестер).
Ишончим комилки, рўйхатдаги ролларни тўлиқ тақсимлаш ва виждонан бажариш билан жамоа нормал ишлайди.
Агар унинг аъзолари саккиздан кам бўлса, унда кимдир бир вақтнинг ўзида иккита ёки ундан ортиқ ролни бажариши керак, бу муқаррар равишда низоларга олиб келади.
Ушбу ҳолат кичик гуруҳларнинг барқарорлиги этарли эмаслигининг сабабларидан биридир.
Бошланғич босқичда, бу маълум даражада одамлар ўртасидаги алоқаларнинг яқинлиги, уларнинг қарашлари ва мақсадларининг яқинлиги билан қопланади, аммо бешдан саккиз кишигача бўлган гуруҳлар энг заиф бўлиб чиқади ва кўпинча иккита жанговар қисмга бўлинади.
Шу маънода, ўз сафларида 10-12 кишидан иборат бўлган жамоалар афзалроқдир, бунда ички мувозанат анча осонроқ бўлади, аммо аъзоларнинг сони янада ошиши билан улар камроқ бошқариладиган бўлади.
Шахслараро муносабатлар билан боғлиқ ролларга кўра, жамоа аъзолари одатда этакчилар ва издошларга бўлинади.
Биринчи гуруҳни афзал кўрган шахслар ("юлдузлар", обрўли, амбитсияли, бошқаларга бошқача тарзда жозибали) ташкил қилади.
Иккинчисига бошқалар киради, шу жумладан исталмаган (еътиборсиз, рад этилган ва бошқалар). улар билан фақат зарурат бўйича ҳамкорлик қилади ва уларни ҳамма нарса учун жавобгар қилади.
Гуруҳга ва унинг меъёрларига муносабат нуқтаи назаридан конформистлар ажралиб туради (онгли ва мақсадга мувофиқ эмас, яъни.е.кўриш учун розилик бериш); нонконформистлар (гуруҳнинг позитсиясига рози, аммо ташқи сабабларга кўра қарши чиқадиган); негативистлар (гуруҳнинг қарашларини тан олмайдиганлар, шу жумладан ўзларига зарар этказадиган, кўпинча қарама-қаршилик руҳи туфайли).
Жамоа аъзолари фаол ёки пассив, ҳаракатсиз, бўйсунишга муҳтож бўлган муносабати паст бўлиши мумкин.
Гуруҳнинг ўз аъзоларига берган эътироф даражаси обрў-еътибор деб аталади.
Ушбу миқёсдаги даражаларга мувофиқ, одамлар бир қатор ижтимоий позитсияларга бўлинади (биринчи навбатда раҳбар), уларнинг ҳар бири ўзига хос хулқ-атвор ва кутиш меъёрларига эга.
Нуфузли лавозим динамик бўлиб, одамга доимий равишда берилмайди, шунинг учун у обрў-еътибор шкаласи бўйлаб ҳаракатланиши мумкин.
Обрў-еътибор шахсий бўлиши мумкин, шахсга асосланган; функтсионал, ташкилий иерархиядаги ваколатлар билан боғлиқ; позитсион - синтетик баҳолашга асосланган.
Жамоадаги кундалик ҳаёт бир қатор қонунларга бўйсунади, улардан иккитасини алоҳида ажратиш мумкин: шахсий мавқеини, қадр-қимматини, ижтимоий мавқеини сақлаш қонуни ва бошқалар билан баъзи қобилиятларнинг этишмаслигини қоплаш қонуни, шунингдек тажриба ва иш қобилиятлари.
Биринчисига мувофиқ, жамоанинг ҳар бир аъзоси ўзларининг "қуёшдаги ўрнини" сақлаб қолиш учун барча саъй-ҳаракатларини амалга оширади ва бу ҳаракатлар ўзларининг мазмуни бўйича жуда ноаниқ.
Бир томондан, улар иш фаолиятини яхшилаш ва иш сифатини ошириш, ўзини ҳар томонлама такомиллаштиришда ифодаланиши мумкин, яъни.е.ижобий эътиборга эга.
Бошқа томондан, уларни ҳар хил ҳийла-найрангларга, бюрократик усуллардан фойдаланишга, ҳар қандай ўзгаришларга олиб келадиган нарсалардан ҳимоя қилишга камайтириш мумкин.
Иккинчи қонунга бўйсунадиган ҳаракатлар ҳам ноаниқдир, чунки баъзи фазилатларнинг этишмаслигини нафақат бошқа соҳаларда фаол ишлаш, балки хушомадгўйлик, раҳбариятга хизмат кўрсатиш, рақибларини "четга суриб қўйиш" ва бошқалар билан қоплаш мумкин.
"Ишлаб чиқариш" муаммоларини ҳал қилиш учун яратилган расмий жамоалар билан бир қаторда ташкилотларда норасмий, ички муносабатлар характеридаги, ўз аъзоларининг шахсий мақсадларига эришиш билан боғлиқ норасмий жамоалар ҳам мавжуд.
Улар расмийлар билан параллел равишда ишлайди ва уларга сезиларли таъсир кўрсатади, менежер ўз ишида ҳисобга олиши керак.
Кўп одамлар бир вақтнинг ўзида иккита жамоанинг аъзолари бўлганлиги сабабли, уларга, бир томондан, ташкилотнинг расмий мақсадлари, бошқа томондан, улар тегишли бўлган норасмий жамоанинг мақсадлари таъсир қилади.
Агар ушбу мақсадлар бир-бирига тўғри келса ёки бир-бирига зид келмаса, расмий йўналиш бажонидил қўллаб-қувватланади, аммо улар бир-бирига тўғри келмаса, раҳбарият билан юзага келиши мумкин бўлган жиддий қарама-қаршиликларга қарамай, одатда норасмий жамоанинг мақсадларига устунлик берилади.
Бунга норасмий коллектив ҳар доим ўз аъзоларини ҳимоя қилиши ёрдам беради, шунинг учун уларнинг аксарияти ўртоқлар билан яхши муносабатларни этакчининг миннатдорчилигидан устун қўйишади ва ўзларининг ўрнини йўқотишдан қўрқишади, чунки улар раҳбарларидан танбеҳ олишади.
2.6. Мувофиқлик ва унинг жамоани бошқаришдаги ўрни
Конформизм (лат. Дан
cонформис - ўхшаш, ўхшаш) унинг аъзолари, яъни.е.фикрлар гуруҳида мавжуд бўлган нарсаларнинг мавжуд тартибини улар томонидан сўзсиз қабул қилиш, мустақил фикр ва ҳаракатларни рад этиш асосида уларга мослашиш.
Натижада, гуруҳ томонидан уйғунликни бузмаслик учун бирон бир шахснинг ҳар қандай ҳодиса ҳақидаги ҳақиқий қарашларини бостириши ва умумий фикрни қўллаб-қувватлаши асосида ўхшаш фикрловчи гуруҳ шаклланади.
Ҳеч ким бошқалардан фарқли фикрларни ифода этмаслиги ва бошқача, қарама-қарши нуқтаи назарни таклиф қилмаслиги сабабли, ҳамма ҳамма бир хил фикрда деб ҳисоблайди.
Конформизм жамоа билан муносабатларни бузиш, уни рад этиш, ундан четлатиш қўрқувига асосланади - қадимги даврларда, масалан, муқаррар ўлимга олиб келган остракизм.
Конформизм даражаси ҳал қилинаётган муаммонинг аниқлиги ва мураккаблигига, гуруҳдаги одамнинг мавқеига, у учун гуруҳнинг маъносига боғлиқ.
Шундай қилиб, юқори мақомга эга бўлган шахслар камроқ босимга дучор бўладилар ва гуруҳ инсон учун қанчалик жозибали бўлса, унга умумий мақсадлар қанчалик яқин бўлса, у шунчалик унга бўйсунади.
Умуман олганда коллектив манфаатлари нуқтаи назаридан конформизм кўплаб ижобий томонларга эга: у танқидий дақиқаларда омон қолишни таъминлайди, одамларнинг биргаликдаги фаолиятини ташкил қилишни осонлаштиради, ўзини тутиш ҳақида ўйлашдан халос қилади, одатдаги вазиятларда хатти-ҳаракатлар стандартини ва ностандарт вазиятларда башорат қилишни таъминлайди, шахснинг жамоага қўшилишини осонлаштиради.
Конформизмсиз, яхлит жамоа бўлиши мумкин эмас, шунинг учун янги келганлар, унга қабул қилинишидан олдин, унга содиқлик учун синовдан ўтказилади, яъни.е.конформистик хатти-ҳаракатлар қобилияти тўғрисида.
Агар йўқ бўлса, одам жамоада ўзи учун жой топа олмаса керак.
Муайян субъектнинг конформизм даражаси бир қатор ўзига хос ҳолатлар ва биринчи навбатда жамоадаги шахслараро муносабатларнинг табиати билан белгиланади (дўстона муносабатда, масалан, одамнинг зўриқишларига қараганда бошқаларга кўпроқ мос келишини талаб қилади).,
Мувофиқликка мустақил қарор қабул қилиш ва ўз ҳукмларини эркин ифода этиш қобилияти таъсир қилади: агар бирор киши доимий назорат ва назорат остида ҳаракат қилса ва унинг фикри ҳеч ким томонидан қўллаб-қувватланмаса, у ундан талаб қилинган нарсани бажариши эҳтимоли кўпроқ.
Мувофиқлик, шунингдек, коллективнинг катталигига боғлиқ - бу асосий гуруҳларда энг кучли, айниқса ҳар бир киши доимо бир-бирининг кўз ўнгида бўлган учлик.
Бунинг сабаби шундаки, конформистик хатти-ҳаракатлар учта "овоз" нинг энгил чегарасини рағбатлантиради.
Конформизмга шахснинг илгари жамоатчилик томонидан қабул қилинган мажбуриятлари таъсир қилади, у коллективнинг баъзи ҳаракатларини қўллаб-қувватлаши учун, уни рад этиш аллақачон қийин.
Конформизм даражаси ҳам вазиятга боғлиқ: агар қийин бўлса, одам кўпинча жамоага ишонади, иккинчиси адашмайди.
Мувофиқлик коллективга кўп жиҳатдан ўзининг "юзини" беради, чунки унинг барча аъзолари ҳар бири "умумий чўчқачилик банки" га олиб келадиган нарсаларни ассимилятсия қилиш ва мослаштириш асосида яратилган умумий қадриятлар ва меъёрларнинг биргаликда ишлаб чиқилган тизимига қатъий риоя қилишади.
Нормалар - бу ёзилмаган талаблар, нимани ва қандай қилишни ва нима бўлмаслигини, қандай қилиб маълум бир ролни ўйнашни, ишни бажаришни, ўзини тутишни кўрсатадиган қоидалар; нормаларни бузиш одатда қаттиқ жазоланади.
Меъёрларнинг гуруҳ хатти-ҳаракатларига таъсирини кўриб чиқмасдан, менежер ноўрин қарорларни қабул қилиши мумкин.
Нормалар ва қоидалар гуруҳ ичидаги босимни оширади ва унинг аъзолари хатти-ҳаракатларини жамоавий назорат қилиш учун асос яратади.
Гуруҳнинг ҳамжиҳатлиги ўсиб бориши билан унинг босими ва назорати маълум бир чегарага кўтарилади (гарчи, шу билан бирга, талаблар ва меъёрларнинг категориялиги пасайиб кетса ҳам), сўнгра аста-секин ташқарига, атрофдаги жамоаларга ва ҳатто расмий раҳбариятга ўтказилиши мумкин.
Гуруҳ босими, эҳтимол, жамоадаги одамнинг хатти-ҳаракатларига таъсир кўрсатишнинг энг кучли усули бўлиб, ўзини ўзи топиб, ўзи тўғри бўлса ҳам, иккинчисига ён беради, чунки акс ҳолда босим очиқ мажбурлашга айланиши мумкин.
Шу билан бирга, юқори мавқега эга бўлган коллектив аъзоси меъёрларни катта даражада рад этишга қодир.
Инсон учун дунё - у тасаввур қилган нарсадир.
Кўпинча, у ушбу қарашларнинг адолатли бўлишини бошқаларнинг фикри асосида баҳолайди.
Акс ҳолда, у йўқолган ва вазиятга ёмон йўналтирилган, чунки гуруҳ фикри билан келишилганлик ҳақиқат имиджини барқарорлаштиради, ўзига бўлган ишончни кучайтиради.
Одатда, одам кўпчиликнинг фикрларини тўғридан-тўғри ташқи босим остида эмас, балки муносабатларни бузишдан қўрқиб қабул қилади.
Характерига ва бошқа шахсий фазилатларига қараб, одамлар хулқ-атвор меъёрларига ва гуруҳ босимига ҳар хил муносабатда бўлишади.
У ёки бу қадриятни тан олиш ёки маълум бир позитсияни танлаш эҳтимоли унга бўлган садоқат даражасига, унинг ташувчиларига бўлган ишончга, ўзига бўлган ишончга, қатъий ишончга боғлиқ.
Одатда ёшлар орасида позитсиялар осонроқ шаклланади ва ўзгаради, чунки уларнинг қадриятлар тизимига янги нарсаларни киритиш осонроқ.
Баъзилар уларни тўлиқ қабул қилишади ва ҳалоллик билан уларга риоя қилишга интилишади; бошқалар, гарчи ички ва рад этса ҳам, коллектив ўрнини йўқотмаслик учун, лекин фақат фойдали бўлган пайтгача амалда уларга риоя қилишади; бошқалари уларни ички сифатида қабул қилмайди ва яширишга уринмайди.
Албатта, жамоа бундай одамлардан халос бўлишга интилади, аммо бу ҳар доим ҳам имкони бўлавермайди, чунки уларнинг маълум фазилатлари жамоа учун зарурдир, кейин у ҳосил бериши керак