Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

1.Лисоний табдил усули. Табдил – «алмаштириш, ўзгартириш, ўрин алмаштириш» деган маънони билдиради. Асар тилининг бадиийлиги, ишонарлилиги, ёзувчининг муаллифлик маҳоратини аниқлашда ушбу таҳлил усули натижаларидан фойдаланилади. Асарда қўлланилган сўз ёки ибораларни, жумлаларни қайта тузиб кўриш, ўхшаши билан алмаштириб кўриш ва шу асосда баҳо бериш назарда тутилади. Масалан, Абдулла Қаҳҳорнинг «Анор» ҳикоясидаги мана бу мисолга эътибор беринг:
« – Ё қудратингдан, индамайди-я! – деди Туробжон келтирган матоини титкилаб – мана, чайнаб кўр! Кўргин, бўлмаса, иннайкийин дегин…
Айни ўринда нарса сўзи эмас, балки атайин мато сўзи қўлланган. Нарса сўзи услубий жиҳатдан холис, мато сўзи эса айни маъноси билан холис эмас, яъни унда камситиш билан боғлиқ маъно қирраси мавжуд, бу маъно қирраси титкилаб феъл шакли билан яна ҳам таъкидланган. Анорга бошқоронғи бўлган ва эрининг анор олиб келишини интиқ кутиб ўтирган хотин назарида, бу-ку арининг уяси – мумли асал экан, тоза асалнинг ўзи ҳам нарса эмас фақат мато. Ҳикоянинг умумий интонацияси, воқеа ривожи айни ўринда мато сўзини бошқа синоними билан алмаштиришга имкон бермайди.»¹⁰³
Маҳоратли адиб Чўлпон асарларидан бундай ҳолатларни истаганча топиш мумкин. Масалан, ўзбек тилида ўрамоқ, буркамоқ, чулғамоқ, чирмамоқ тарзидаги маънодош сўзлар қатори мавжуд бўлиб, буркамоқ сўзида ўрамоқ сўзига нисбатан ўраш белгиси анчайин ортиқ, яъни унинг маъно қурилишида «ҳеч бир очиқ жойини қолдирмай» деган қўшимча ифода семаси мавжуд. Шунинг учун ҳам ушбу парчада Чўлпон тегишли мазмун ифодаси учун ўрамоқ сўзини эмас, балки айни буркамоқ сўзини танлаш орқали тасвирдаги аниқлик ва экспрессивликни оширишга муваффақ бўлган: Ҳали тузук-қуруқ одам қаторига кириб етмаган бу қизчани катта хотинларнинг орият паранжисига буркаганлар, паранжининг узун этаклари катта бир тугундек унинг қўлтиғини тўлғазарди.¹⁰⁴ Шунинг учун ҳам мазкур ўриндаги бирликларни синоними билан ёки бошқа бирор сўз билан алмаштириб бўлмайди. Алмаштирилса асар бадиятига путур етади.