Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Матн типлари
Матн ҳажм ва мазмун белгисига кўра иккига бўлинади: 1.Ҳажм белгисига кўра матн типлари. 2.Ифода мақсади ва мазмун белгисига кўра матн типлари.
1.Ҳажм белгисига кўра матн типлари.
Матн гапдан кўра йирик ҳажмли алоқа воситаси, нутқий фаолият маҳсули, муайян қонуниятлар асосида шаклланган ёзма нутқ кўринишидир. Матнни ҳажм белгисига кўра иккига ажратамиз: Минимал матн (микроматн) ва максимал матн (макроматн). Шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, айрим адабиётларда матн ҳажм жиҳатидан учга ажратилган: кичик, ўрта ва катта ҳажмли матнлар. «Телеграмма, маълумотнома, ариза, ишонч хати, тушунтириш хати ҳамда вақтли матбуотда чиқадиган эълон ва кичик хабарлар кичик ҳажмдаги матнлар саналади. Ўрта ҳажмдаги матнларга ҳикоя, қисса, шеър, достон, поэмалар киради. Катта ҳажмдаги матнларга повесть, роман, драмматик асарлар, трилогиялар киради.»¹⁹ Лекин бу тарздаги бўлиниш айрим чалкашликларни юзага чиқаради. Шундай достонлар борки, ҳажм жиҳатидан романдан катта. Нафақат ҳажм жиҳатидан балки, ички мазмун, характерлар тасвири, руҳият талқини жиҳатидан ҳам унча-мунча романдан қолишмайдиган достонлар бор. Масалан, «Алпомиш», «Гўрўғли» каби гўзал достонларимиз шакл ва мазмун жиҳатидан йирик ҳажмли асар ҳисобланади. Ёки кичик ҳажмли шеърларни ҳам ўрта матн ҳисоблаймизми? Умуман бу тарздаги тасниф жиддий асосга эга эмас. Шунинг учун матнни тилшуносликда кенг тарқалган иккига ажратиб текшириш тамойили асосида ўрганишни ҳам мантиқан ҳам амалий жиҳатдан мақсадга мувофиқ бўлади деб ҳисоблаймиз.
Бадиий услубда минимал матн дейилганда бирор мавзуни ёритишга бағишланган қатралар, халқ донишмандлигини ифодалайдиган мақол, матал ва афоризмлар, миниатюралар, ҳажвий асарлар, номалар, шеър ва шеърий парчалар, умуман, кичик мавзуни қамраб олувчи бир неча гаплардан иборат бутунлик тушунилади. Матннинг ички томонини мазмун яхлитлиги, ташқи томонини эса турли шаклдаги боғламалар, синтактик воситалар бирлаштириб туради. Масалан:
Талантсиз ёзувчи товуққа ўхшайди. Ёнғоқдек тухум туғади-да, қақоғлаб оламни бузади!(Ў.Ҳошимов)²⁰
Ёки: Севги нима? Инсоният пайдо бўптики, шу савол устида бош қотиради. Аммо жавоб тополмайди. Агар инсон севгининг барча сир-асрорларини билганида эди, унинг модели – қолипини яратган бўларди. Севги ҳеч қандай қолипга сиғмагани учун ҳам сирли ва абадийдир (Ў.Ҳошимов).
Микроматн деб аташ мумкин бўлган иккита парчани келтирдик. Таркибланиш жиҳатидан биринчиси иккита гапдан тузилган. Мазмунни бирлаштиришга хизмат қиладиган сарлавҳа берилмаган. Бу вазифа товуқ ва у билан боғлиқ сўзларга юклатилган (товуқ-тухум-қақоғламоқ). Истеъдодсиз ёзувчи биринчи гапда товуққа ўхшатилмоқда. Иккинчи гап эса бу ўхшатишни тўлароқ изоҳлаш ёки сабабини кўрсатиш учун келтирилган. Яъни, истеъдодсиз ёзувчи товуққа ўхшатилди, аммо товуқнинг қайси сифат ва хусусиятига? Муаллиф муносабати иккинчи гапда тугал ифодасини топган. Матн бутунлигини таъминлашда товуқ-тухум-қақоғламоқ сўзлари мазмуний ўқ вазифасини бажармоқда. Кейинги кичик ҳажмли матнни оладиган бўлсак, ушбу матннинг ички мазмуни савол шаклидаги сарлавҳа орқали ошкор қилинган. Матн 4 та гапдан ташкил топган. Бутунликни таъминлаётган воситалар сирасига изчил ва тугал оҳанг, аммо боғловчиси, агар боғловчиси ва матннинг мазмуний ўқини ташкил қилувчи севги сўзи киради. Демак, масала савол шаклида қўйиляпти ва унга матн орқали жавоб бериляпти. Яъни, Севги нима? Севги - сирли ва абадий тушунча.
Ўткир Ҳошимовнинг Дафтар ҳошиясидаги битиклар туркумига киритилган Садоқат деб номланувчи лавҳада бошқачароқ ҳолатни кўришимиз мумкин.
Қадим замонда бир юрт бор экан. Халқи меҳнаткаш, подшоси одил, ҳаёти тинч, турмуши фаровон экан. Бошқа бир мамлакатнинг шоҳи ғайрлиги келиб, ўша юртни босиб олмоқчи бўпти. Бироқ дафъатан ҳужум қилишга журъат этолмай, ўша юртга ўз хуфиясини юборибди. «Қандай қилиб бўлмасин, подшонинг ишончига кирасан, юртнинг сир-асрорини билиб келасан» дебди.
Хуфия ўша юртга борибди. Вақти келиб, чиндан ҳам подшонинг ишончига кирибди, мулозимларидан бирига айланибди. Сўнг, ўз мамлакатига қайтиб бориб, шоҳига «Бу юртни олиб бўлмайди!» дебди. «Нима, қалъаси мустаҳкамми?»-деб сўрабди шоҳ. «Гап қалъада эмас»,-дебди хуфия. «Бўлмаса гап нимада ўзи?»-дебди шоҳ дарғазаб бўлиб. Шунда хуфия ўзи гувоҳ бўлган бир воқеани айтиб берибди:
-Бир куни ўша подшо шикорга чиқди. Ёнида қирқ нафар йигити ҳам бор эди. Мен ҳам уларга қўшилдим. Подшо учқур бир кийик ортидан от қўйди. Ҳаммамиз унга эргашдик. Кийик чўққига қараб югурди. Подшо ҳам унинг ортидан от суриб кетаверади. Бир маҳал кийик чўққи тепасига етганда тубсиз дара устидан сакради-да, нариги чўққига ўтиб кўздан ғойиб бўлди. Подшо ноилож жилов тортиб, ортидан тушди. Терлаб кетган эди. Ёнидан рўмолча чиқариб, пешонасини артмоқчи бўлган эди, ногаҳон шамол келиб, рўмолчани дарага учириб кетди. Шунда қирқ йигитнинг ҳаммаси ўзини тубсиз жарликка отди. Қанчаси парча-парча бўлиб кетди. Қанчаси майиб-мажруҳ бўлди. Омон қолган бир йигит рўмолчани олиб чиқиб, подшога топширди.
У юртда бунақа йигитлар кўп. Бунақа юртни енгиб бўлмайди…
Мазкур матн садоқат ҳақида, Ватанга, юртга вафодорлик ҳақида. Биз матннинг нима ҳақда эканлигини дастлаб сарлавҳадан билиб оламиз. Бу сўз матн ичида бошқа қайтарилмайди, лекин сарлавҳа сифатида келган шу сўз матннинг ҳам мотивацион яхлитлигини ҳам композицион бутунлигини таъминлашга хизмат қиляпти. Шунга кўра ёзувчи мазмуний ўқни ном даражасига кўтариш орқали мақсадига тўла эришган дейишимиз мумкин. Шуни айтиб ўтиш керакки, ҳамма номлар ҳам бундай вазифани бажаравермайди.
Мутахассислар баъзан биттагина гап ҳам микроматн тушунчасига тенг келиши мумкин деган фикрни илгари суришган. Масалан: Баҳор… Бу жумлада «табиатнинг жонланиши», «ҳаммаёқнинг кўм-кўк тусга кириши», «атроф-муҳитнинг гўзал тусга бурканиши» каби яширин мазмун мавжуддир.²¹ Лекин бу типдаги кўринишларни том маънода матн деб аташ мумкин эмас. Чунки матн структурал жиҳатдан гапдан йирик синтактик бутунлик. Демак, гаплардан ташкил топади. Яширин мазмун сифатида ҳавола қилинаётган маънолар сўзнинг маъно структураси билан боғлиқ. Мазкур гап ўзидан кейин келадиган изоҳловчи ёки кенгайтирувчи гаплар билан бир бутунлик ҳосил қилгандагина матн дейиш тўғри бўлади. Агар яширин мазмунга қараб хулоса чиқарадиган бўлсак, исталган сўзни матн дейишимиз мумкин бўлади. Масалан, она деган сўзни оладиган бўлсак, бу сўзнинг ҳам моддийлашмаган яширин маънолари мавжуд ва улар мазкур сўзни талаффуз қилишимиз биланоқ, кўз олдимизда у ёки бу тарзда намоён бўлади.