Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Бадиий матннинг синтактик хусусиятлари
Бадиий нутқнинг таъсирчанлигини таъминлашда синтактик усулдан кенг фойдаланилади. Экспрессивликнинг намоён бўлиш шаклларини теран тадқиқ қилган тилшунос Адҳам Абдуллаев «синтактик градация, синтактик синонимия, боғловчиларнинг махсус қўлланиши, антитеза, монолог, сукут, инверсия, такрорий гаплар, риторик сўроқ» каби услубий фигуралар «фикрнинг ўта таъсирчан ифодаланиши»га хизмат қилишини таъкидлайди.⁷⁷ «Бадиий текстнинг лингвистик таҳлили» китоби муаллифлари синтактик фигураларнинг қуйидаги асосий кўринишлари мавжудлигини баён қилишади: «анафора, эпифора, такрор, антитеза, градация, эллипсис, аллитерация, риторик сўроқ кабилар»⁷⁸ Бу услубий воситалар мавзуга алоқадор бўлган деярли барча адабиётларда учрайди. Умумлаштирадиган бўлсак қуйидаги ҳолат юзага чиқади: 1.Синтактик параллелизм. 2.Эмоционал гап. 3.Риторик сўроқ гап. 4.Инверсия. 5.Эллипсис. 6.Градация. 7.Антитеза. 8.Фарқлаш. 9.Ўхшатиш.
Синтактик параллелизм. Бадиий матнда синтактик жиҳатдан бир хил шаклланган гаплар кўп қўлланилади. Тилшуносликда бундай қурилмалар параллелизм атамаси остида ўрганилади. Параллелизм (юнонча, parallelos-ёнма-ён борувчи) ёнма-ён гаплар, синтагмаларнинг бир хил синтактик қурилишга эга бўлиши. Масалан: Ошхона тараф қулоқ тутади. Дарвоза тараф қулоқ тутади. Молхона тараф қулоқ тутади. Овоз қаердан келяпти – билолмайди (Т.Мурод). «Параллел бирликларнинг асосий вазифаси фикрга изоҳ бериш ва, энг муҳими, унга тингловчини тўла ишонтира олишдан иборат. Улар тил услубий воситаларининг бойиши манбаларидан бири бўлиб, поэтик нутқда кўп қўлланадиган, энг маҳсулдор ва таъсирчан синтактик бирлик ҳисобланади».⁷⁹ Бир хил шаклланган гаплар бадиий нутқ таъсирчанлигини бойитиш билан бирга маънони кучайтиришга ва фикрнинг батафсил - атрофлича ифодаланишига, тасвир объекти билан боғлиқ маълумотлар фондининг кенгайиб боришига хизмат қилади. Масалан: Қўшчи калондимоғ – калондимоғ қадам босди. Кибор – кибор қулоч отди. Керма қош – керма қош боқди.(Т.Мурод) Бу мисолда қаҳрамоннинг уч хил ҳаракати бир хил шаклланган гапларда ифодаланган, яъни, қадам босмоқ – қулоч отмоқ – боқмоқ. Қуйидаги мисолда эса бир ҳаракат билан боғлиқ маълумотлар фонди параллел гапларда кенгайиб боради: Том бош – адоғилаб қадамлади. Вазмин – вазмин қадамлади. Олисларга доно – доно боқиб қадамлади. Ёки: Қўшчи қўллари кетида тағин қадам олди. Мағрибга боқиб қадам олди. Машриққа боқиб қадам олди.(Т.Мурод)