Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Мақол - матал ва ҳикматли сўзлар
Мақоллар – грамматик жиҳатдан тугалланган фикрни билдирувчи, кичик, ихчам, ўткир мазмунли, кўчма маънода ёки ҳам кўчма маънода, ҳам ўз маъносида қўлланадиган ҳикматли халқ ибораларидир.⁷² Мақолларда фикрни лўнда ва тиниқ ифодалаш имкониятининг мавжудлиги нутқнинг таъсирчанлигини таъминлашда жуда қўл келади. Бадиий асарнинг халқчиллигини, ҳаққонийлигини таъминлашда ҳам мақолларга мурожаат қилинади. Қаҳрамонлар нутқини бойитиш, эмоционал-экспрессивликка эришиш мақсадида ҳам мақоллардан кенг фойдаланилади. Яхшининг сўзи – қаймоқ, Ёмоннинг сўзи – тўқмоқ. Эшикли бўлдинг – бешикли бўлдинг. Чумчуқ сўйса ҳам қассоб сўйсин. Сулаймон ўлди девлар қутилди. Ҳамал келди – амал келди каби образли ва яхлит барқарор бирикмалар мақол ҳисобланади. «Маталлар–тарбиявий, панд-насиҳат маъноларини ифодаловчи, грамматик жиҳатдан тўлиқ гап шаклида бўлган, фақат ўз маъносида – тўғри маънода қўлланадиган, қисқа, ихчам халқ ибораларидир.»⁷³ Масалан: Гўшт суяксиз бўлмас, шоли – курмаксиз. Гумон иймондан айирир. Гул тиконсиз бўлмас кабилар матал ҳисобланади. Ҳикматли сўзлар маълум шахслар томонидан айтилган ёки асарларида ишлатилган ихчам, маънодор, ишлатишга қулай ва қуйма фикрлардир. Нутққа тайёр ҳолда олиб кириш имкониятига эга бўлган бундай сўзлар афоризмлар ҳам дейилади. Тилшуносликда мақол-матал ва ҳикматли сўзлар «паремалар» деб ҳам юритилади. Ҳатто тилшунослар Ҳамдам Бердиёров ва Раззоқ Расуловлар томонидан махсус луғат – «Ўзбек тилининг паремиологик луғати» ҳам тузилган. Бундан ташқари мақоллар ҳамда афоризмларга бағишланган кўплаб луғатлар мавжуд.⁷⁴ Бадиий асарни лисоний жиҳатдан таҳлил қилишда бундай луғатлардан унумли фойдаланиш зарур.

Назорат учун савол ва топшириқлар

1.Маънодош сўз ва ибораларнинг бадиий матндаги ўрни ҳақида маълумот беринг.
2.Шаклдош сўз ва ибораларнинг бадиий матнда қўлланиши ҳақида маълумот беринг.
3.Паронамазия деганда нимани тушунасиз?
4.Зид маъноли сўз ва иборалар матнда қандай вазифа бажаради?
5.Кўп маъноли сўз ва ибораларнинг эстетик функция бажариши ҳақида маълумот беринг.
6.Эскирган сўз ва иборалар деб нимага айтилади?
7.Янги сўзлар бадиий матнда қандай вазифа бажаради?
8.Шева сўзларининг эстетик вазифаси ҳақида маълумот беринг.
9.Чет ва ҳақорат сўзлари нима мақсадда бадиий матнга олиб кирилади?
10.Барқарор бирикмалар деб нимага айтилади?