Маъруфжон йўлдошев бадиий матн ва унинг лингвопоэтик таҳлили асослари

Кўп маъноли сўзлар
Ёзувчининг тилдан фойдаланиш маҳоратини белгилашда бадиий нутқ ифодалилигини қай даражада таъминлай олганлигига эътибор қаратилади. Буни кўп маъноли сўзларни ўз ўрнида, муайян эстетик мақсад билан қўллай олишидан ҳам аниқласа бўлади. Кўп маъноли сўзлар нутқнинг ифода имкониятларини кенгайтиришга кўмаклашувчи лисоний восита ҳисобланади. Масалан: Юк сўзи ўзбек тилида кўп маъноли сўз ҳисобланади. Ўзбек тилининг изоҳли луғатида мазкур сўзнинг қуйидаги маънолари қайд қилинган: 1) «Бир ердан иккинчи ерга кўтариб, ташиб борилиши лозим бўлган оғирлик»; 2) «Кишини уринтириб қўядиган, ташвишга соладиган ортиқча нарса, ташвиш, даҳмаза»; 3) «Қориндаги бола, ҳомила»; 4) «Диний эътиқодга кўра азиз-авлиёларни ранжитиш туфайли юз берадиган касаллик».⁶⁴ Ардоқли адибимиз Чўлпон ўзининг «Кеча ва кундуз» деб номланган романида қаҳрамонлар нутқида ана шу сўзнинг 2- ва 4- маъноларини қориштириш асосида ҳам қаҳрамонлар ички дунёсини ёрқинроқ очишга, ҳам чиройли кулги чиқаришга муваффақ бўлган: – Елкамда ўн путдан ўттиз пут юким бор... – деди мингбоши. Бу ҳам бақиришга яқин бир овоз билан айтилган эди. Учала хотин ҳам бу юкнинг нималигини англаб етолмадилар. Хадичахоннинг фикрича, мингбошига «ирим» қилган эдилар. Энди уни «қайтартирмоқ»дан ўзга илож йўқ эди. Бу фикр бошқа кундошларнинг мияларидан ҳам ўтмади эмас... Фақат Хадичахоннинг бу фикри қатъий бўлса керакким, яширишга лозим кўрмади:
– Ғанимлар қасд қилганга ўхшайди. Қайтарма қилдириб берсамми? – деди.
–Аёлларнинг билгани ирим, билгани қайтарма, билгани азайимхон... – деди мингбоши... Шу очилишдан дадилланиб бўлса керак Хадичахон яна эътироз қилди:
–Ўзингиз ўз оғзингиз билан «юк босди» демадингизми?
Мингбоши кулиб юборди:
–«Юк босди» деган бўлсам «қандай юк?» деб сўрагин-да, баччағар! –деди у.
Бу вақтда уйдагилар ҳам аста-секин ташқарига чиқиб яқин ўртага келган эдилар. Мингбоши давом қилди:
–Учаланг юкмисан менга?
–Нима оғиримиз тушди сизга? –деди Хадичахон. (Чўлпон)
Кўп маъноли юк сўзи мингбоши нутқида «ортиқча ташвиш» маъносида, яъни «учта хотини ўн пуддан ўттиз пуд» даҳмаза маъносида қўлланган, хотинлар эса бу сўзнинг қайд этилган 4-маъносида тушунганлар, шу тарзда кулгили ҳолат юзага келган.
Кўп маънолилик асосан сўзларга хос хусусият бўлиб бир сўзнинг бирдан ортиқ маънога эга бўлиши тушунилади. Ибораларда ҳам кўп маънолиликни кузатиш мумкин. Масалан: юраги қинидан чиқмоқ ибораси севинчни ва қаттиқ қўрқувни ифодалашга хизмат қилади. Қизнинг паранжисини кўриши биланоқ йигитнинг юраги қинидан чиқаёзди (Ойбек). Қўрқмайман деб бўлмайди, ўғлим. Шунақа вақтда одамнинг юраги қинидан чиқиб кетади (А.Қаҳҳор). Бош суқмоқ – қисқа фурсатга кирмоқ, хабар олмоқ; аралашмоқ, одамларга қўшилмоқ. Томдан тараша тушгандай – кутилмаганда, қўққисдан; қўпол тарзда.