Marosim folklori

Mavzu: Husayn Boyqaro

(1438-1506)

Reja:

1. 
   Husayn Boyqaroning hayoti.
   
2. 
   Husayn Boyqaroning ijodi.
   

Husayn Boyqaro ham shoh, ham shoirdir. Uning nomini tilga olganimizda darhol Alisher Navoiy esga tushadi. Darhaqiqat, ular zamondosh edilar. Yoshlikdan umrlarining oxirigacha hayotlari birga kechdi. Bir-birlariga hamkor, madadkor bo’lib yashadilar. Husayn Boyqaro qudratli shoh, buyuk homiy sifatida Alisher Navoiy dahosining yuzaga chiqishiga qanday yordam bergan bo’lsa, Na­voiy ham, o’z navbatida, Husayn Boyqaro saltanatining qudratini ta’min etishda, ovozasini olamga yoyishda shuncha xizmat qildi. Ma’lum vaqt o’tgach, mashhur ozarbayjon shoiri Muhammad Fuzuliy (1498—1556) Navoiyni ulug’lar ekan, «Manzuri shohanshohi Xuroson» («Xurosondagi shohlar shohiga manzur bo’lolgan shoir») dsb ta’rif etadi.

Umuman olganda, Husayn Boyqaro shaxs sifatida ham qator fazilatlar egasi edi. Masalan, y mard, shijoatli bo’lgan, qilichbozlikda temuriylar orasida unga teng keladigani bo’lmagan. Adolatli bo’lgan... Adabiyotni, san’atni sevgan. Uning kamchiliklari ham yetarli edi. Maishatparast edi...

Husayn Boyqaro Hirotda tug’ildi. Otasi Mansur ham, onasi Firuzabegim ham Temur avlodidan edilar. Shu cababli Zahiriddin Bobur uni «karim ut-tarafayn» («ikki tomonlama ulug’») deb atagan edi.

1457 yilda Abulqosim Bobur Mirzo vafot etgach, Husayn Boyqaro taxt uchun kurashga kirishadi. Uzoq kurashlardan so’ng y 1469 yilda temuriylar saltanatining XV asrdagi eng yirik poytaxti Hirotni egallaydi va 1506 yilgacha — vafotiga qadar mamlakatni boshqaradi

Husayn Bonqaro davrida mamlakatda ilm-fan, adabi­yot rivoj topdi. Poytaxtga iste’dodli ziyolilar, iqtidorli hunarmanlar to’plandi. Madrasalar tartibga tushdi. Juda ko’p dunyoviy fanlar o’qitila boshladi. Davrning eng peshqadam olimlari mudarrislikka jalb etildilar.

Bu madrasalarda ko’plab xorijiy mamlakatlardan talabalar kelib tahsil ola boshladilar. Obodonchilik, qurilish ishlari amalga oshirildi. Uzoq-yaqin mamlakatlar bilan do’stlik, hamkorlik aloqalari yo’lga qo’yildi. Ma­salan, 1490 yilda Husayn Boyqaro Moskvaga elchi yuborib, do’stlik va inoqlik haqida shartnoma tuzishni taklif etgan. Husayn Boyqaro «Husayniy» taxallusi bilan she’rlar yozgan va undan bizga bir «Devon» va «Risola» meros bo’lib qolgan. Devondagi she’rlarining ko’pchiligi ishq va may mavzuida. Masalan, Husayn Boyqaro «O’ti» radifli g’azalida «o’t» («olov») so’zining ohang va ma’nolaridan g’oyat ustalik bilan foydalanadi. Oshiqning ichki kechinmalarini ta’sirchan lavha va manzarazarda ifoda etadi. She’r:
Gar Husayniyg’a bir o’tlug’ yuz g’ami o’t solmasa,

Bas nechuk olamni kuydurdi Navoiyvor o’ti? —
degan hayajonli bayt bilan yakunlanadi.

Husayn Boyqaroning may mavzuidagi she’rlarida esa ilohiy mazmun sezilib turadi. Ya’ni may Ollohni anglash, unga yetishish vositasidir.

Shoirning bir qator she’rlari Navoiyga ergashib yozilgan. Masalan, Navoiyning mashhur:
Ochmag’ay erding jamoling olam apo koshki,

Solmag’ay erding bori olamda g’avg’o koshki

Qilmag’ay erdim yuzin ko’rmak tamanno, koshki,

Solmag’ay erlim ko’ngil mulkiga g’avg’o koshki,—
deb boshlanadigan javob she’r bitgan.

Navoiy ham Husayniy she’rlariga naziralar bog’lagani ma’lum.

Masalan, Xusayniy:

Ey jafo tiyg’i, kelib majruh ko’ksumni yoru,

Qo’l yalang aylab solib har yon ichimni axtaru.
Navoiy:

Rahm etib ey do’stlar, majruh ko’ksumni yoring,

Qo’l yalang aylab solib, har yon ichimni axtaring,
Alisher Navoiy Husayn Boyqaro — Husayniy she’riyatiga yuqori baho beradi, «Majolis un-nafois» tazkirasida unga maxsus bir fasl ajratadi.

Xusayniy g’azallarining hammasi bir vaznda — ramali musammani maqsur (foilotun foilotun foilotun foilon) da edi.

Risola nasrda bo’lib, muallifning o’ziga xoc shukronasidir. Bu ixcham risola Olloh inoyat etgan podshohlik shukronasi bilan boshlanadi. Muallif ilm-ma’rifat yo’lida qilingan ishlar, she’riyat ravnaqidan so’z ochadi Abdurahmon Jomiyni hurmat bilan tilga oladi. Ali­sher Navoiyning turkiy til va adabiyot rivojidagi buyuk xizmatini zavqu shavq, ko’tarinki bir hayajon bilan olqishlaydi. Uning «Xamsa»sini ko’klarga ko’tarib ta’riflaydi. U bilan zamondosh, yaqin do’st bo’lganidan iftixor etadi, shukronalar keltiradi.

Husayniy g’azallarining XV acp o’zbek she’riyati taraqqiyotida o’z o’rni bor. «Risola» esa, bir tomondan, Ali­sher Navoiyning turkiy til va adabiyot taraqqiyotidagi buyuk rolini anglashga yordam bergan bo’lsa, ikkinchi tomondan, shakllanib kelayotgan nasrimizning muvaffaqiyatli tajribalarilan biri bo’ldi.

 Tayanch tushunchalar:

•