«Мармар кони ва иссиқлик электростанциялари чиқиндиси асосида қурилиш қоришмасини тайёрлаш.

III боб. 
Саноат чиқиндиларидан қурилиш ечимларининг мақбул 
композитцияларини ишлаб чиқиш. 
27 
3.1 
Оптимал композицияларни танлаш учун турли усуллардан 
фойдаланиш. 
27 
3.2 
Кейинчалик тадқиқотлар учун танланган оптимал таркибни 
аниқлаш. 
32 
3.3 
Саноат чиқиндиларининг, қурилиш ечимларининг мақбул 
таркиби физик-механик ҳусусиятларини ўрганиш. 
39 
3.4 
Саноат чиқиндиларига асосланган қурилиш ечимларини 
ишлаб чиқилган композитцияларнинг техник-иқтисодий 
кўрсаткичларини аниқлаш. 
44 
3.5 
Натижаларнинг таҳлили. Иш бўйича хулосалар. Диссертация 
ишини қўлёзмада топшириш. 
56 
 

---

3 
КИРИШ 
Мамлакатимизда чуқур ўзгаришлар, сиёсий ва ижтимоий-иқтисодий 
ҳаётнинг барча томонларини изчил ислоҳ этиш ва либераллаштириш, 
жамиятимизни демократик янгилаш ва модернизация қилиш жараёнлари 
жадал суръатлар билан ривожланиб бормоқда. Бунда кучли фуқаролик 
жамиятини шакллантириш йўлида белгилаб олинган ва амалга оширилаётган 
улкан вазифалар мустаҳкам замин яратмоқда. 
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Кадрлар тайёрлаш 
миллий дастури” ва “Таълим тўғрисидаги” қонунларда белгиланган вазифа- 
лардан келиб чиққан ҳолда таълим, хусусан олий таълим тизимида сифат 
жихатидан чуқур ислоҳотлар амалга оширилмоқда. Ушбу қонунларда 
белгиланган қарорларни бажариш учун “Олий ўқув юртлари” зиммасига 
замон талабларига жавоб берадиган юқори малакали кадрларни тайёрлашдек 
улкан вазифалар қўйилган. Жумладан, кадрлар тайёрлашда соғлом рақобат 
муҳитини шакллантириш негизида яъни, таълим тизимини ягона ўқув-илмий 
ишлаб чиқариш мажмуи сифатида изчил ривожлантириш учун олий таълимда 
тинимсиз янгиланиш, фан ва тараққиётнинг энг илғор янгиликлари талабалар 
онгига сингдирилиб борилмоқда.
1
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-
4947 сонли фармони билан тасдиқланган 2017-2021 йилларда Ўзбекистон 
Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича 
“Ҳаракатлар стратегияси”да кейинги беш йилда барча соҳаларда олиб 
бориладиган ислоҳатларнинг аниқ йўналишларии белгилаб берилган.
2
Жумладан, “Ижтимоий соҳани ривожлантириш” деб номланган 
тўртинчи йўналиш туман ва шаҳарларни комплекс ва мутонасиб ҳолда 
ижтимоий-иқтисодий тараққий эттириш, аҳолини арзон уй-жой, электр 
1
Ўзбекистон Республикасининг “Таълим тўғрисида”ги қонуни. Ўзбекисоннинг янги қонунлари. № 17. –Т.: “Адолат”, 1988.
2
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947 сонли “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича ҳаракатлар 
стратегияси тўғрисида” ги фармони.

---

4 
энергия, газ, йўл-транспорт, мухандислик-коммуникациялари билан 
таъминлашни яхшилаш шунингдек, “Олий ўқув юртлари” таълим сифатини 
янада ошириш ҳамда уларни ривожлантириш, замон талабларига жавоб 
берадиган юқори малакали кадрларни тайёрлаш чора-тадбирларини амалга 
оширишни назарда тутади. 
Шу сабабли кейинги йилларда мамлакатимизнинг капитал қурилиш 
соҳасига алоҳида эътибор берилиши билан бирга, уни ривожлантириш учун 
ҳар йили жуда катта маблағ ажратилмоқда. Қурилиш индустриясини 
ривожлан -тирмасдан туриб, ҳалқ хўжалигида керакли ютуққа эришиб 
бўлмайди. Турар-жой ва саноат бинолари, коммуникация иншоотлари 
қурилишига бўлган талабларни қайтадан кўриб чиқиш, маҳаллий хом 
ашёлардан 
янги 
замонавий 
қурилиш 
материаллари, 
буюм 
ва 
конструкцияларни ишлаб чиқариш ва қурилиш технологиясини қўллашга 
доир муаммоларни ҳал этиш ҳозирги давр қурилишининг асосий 
вазифаларидан бири бўлиб қолмоқда. 
Бунда асосий эътибор қурилиш материаллари ва буюмларини ишлаб 
чиқаришда турғун ва экологик тоза хом ашёлардан фойдаланишни, иккиламчи 
чиқиндилардан замонавий қурилиш материалларини ишлаб чиқаришнинг 
техник-иқтисодий кўрсаткичларини ошириш ҳамда уларнинг сифатини 
яхшилаш ва чидамлигини таъминлашга қаратилиши керак. 
Маълумки, ишлаб чиқариш инфратузилмаси таркибида “Қурилиш мате- 
риаллари” тармоғи ҳам муҳим аҳамият касб этади. Ўзбекистон Республикаси 
Биринчи Президентининг 2005 йил 24 март ПФ-3586 сонли “Иқтисодий 
ислоҳатларни чуқурлаштириш ва қурилиш материаллари саноати ривожла- 
нишини жадаллаштириш” ҳақидаги фармонида қурилиш материаллари 
саноати ривожланишини жадаллаштиришнинг асосий йўналишлари сифатида 
қурилиш 
материаллари 
ишлаб 
чиқаришнинг 
янги 
замонавий 
технологияларини ўзлаш- тириш ва уларни жорий этиш белгилаб қўйилган. 

---

5 
Жумладан, ушбу фармонда қурилиш материаллари ишлаб чиқариш ҳажмини 
ошириш, уларнинг турларини кўпайтириш, айниқса саноат чиқиндиларидан 
оқилона фойдаланилган ҳолда янги замонавий қурилиш материаллари ишлаб 
чиқаришни йўлга қўйиш, қурилиш материаллари ишлаб чиқарувчи 
қувватларни республикамиз худуд- ларига рационал жойлаштириш кўзда 
тутилган.
3
Республикамизнинг тоғли худудларида қазилма бойлик захираларининг 
кўплиги қурилиш материаллари ишлаб чиқариш корхоналарини шу 
худудларга яқин бўлган жойларга қуришни ва маҳаллий хом ашё материаллар 
ҳамда саноат чиқиндиларидан кенг фойдаланишни тақозо этади. Қурилиш 
материаллари, тоғ-кон, энергетика, металлургия ва бошқа саноат 
тармоқларида катта миқдорда чиқиндисифат иккиламчи хом ашёлар йиғилиб 
қолади. 
Қурилиш материаллари саноатида иккиламчи минерал захира ва 
чиқиндиларни қайта ишлаш орқали турли ҳил қурилиш материалларини олиш 
қурилиш саноати иқтисодини таъминлайди ва атроф муҳитни муҳофаза қилиш 
омилларидан бири ҳисобланади. Республикамиздаги йирик саноат 
корхоналарида бир қатор чиқиндилар жумладан, фосфогипс, шлак, кул-
шлаклар, куйган жинслар, олтингугуртли иккиламчи хом ашёлар, қўшилмабоп 
фаол минераллар ва ш. к лар ҳосил бўлади. 
Саноат чиқиндиларини ишлатишда талаб қилинадиган асосий кўрсат- 
кичлардан бири иқтисодий самарага эришишдир. Чиқиндилардан техноген 
ҳом ашё сифатида фойдаланиш йўналишини танлашда энергия 
тежамкорлигига эришиш ва бошқа харажатларни максимал тежаш мақсади 
қўйилади. Чиқиндиларни қайта ишлаш йўналишини аниқлашда, иқтисодий 
самарадорликка эришиш билан бир қаторда, хом ашё материалларни қайта 
3 Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2005 йил 24 мартдаги ПФ-3586 сонли “Иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш ва қурилиш материаллари саноати 
ривожланишини жадаллаштириш” ҳақидаги фармони.

---

6 
ишлаш усулларини белгилайдиган омилларни (кимёвий таркиби, физик-
механик, заҳарлилик, ёнғин ва портлашга ҳавфлилик ва х. к.лар) ҳам ҳисобга 
олиш талаб этилади. 
Кейинги йилларда қурилиш материалларини ишлаб чиқариш саноати 
сезиларли ривожланиб бормоқда. Уларнинг сифати яхшиланиб, турлари 
кўпаймоқда ва замонавий техгологиялар қўлланилмоқда. Мамлакатимизнинг 
қурилиш саноатига хорижий инвестицияларнинг жадал кириб келиши 
натижасида турғун ва экологик тоза хом ашё материаллар ва саноат 
чиқиндилари асосида турли ҳил қурилиш материаллари ва буюмларини ишлаб 
чиқариш йўлга қўйилмоқда. 
Замонавий қурилиш материалларини яратиш, уларни қурилишда 
қўллаш бўйича республикамиз олимлари томонидан ҳам бир қатор илмий-
амалий ишлар олиб борилмоқда. Жумладан, саноат чиқиндилари асосида 
қурилиш материалларини ишлаб чиқариш бўйича замонавий технологиялар 
таклиф қилинмоқда. Бу борада айниқса Тошкент архитектура-қурилиш 
институти, Ўзқурилишашё ЛИТИ, Тошкент кимё технология институти, 
Самарқанд Давлат архитектура-қурилиш институти, Тошкент темир йўллари 
мухандислари институти, Тошкент автомобил йўллари институти, Фарғона 
политехника институти ва бошка ташкилотларнинг олимлари томонидан 
бажарилаётган илмий-амалий ишлар нафақат республикамизда, балким чет эл 
мутахассислари ва олимлари томонидан ҳам тан олинмоқда. 

---

7