«Мармар кони ва иссиқлик электростанциялари чиқиндиси асосида қурилиш қоришмасини тайёрлаш.

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

44 
3.4 Саноат чиқиндиларига асосланган қурилиш ечимларини ишлаб 
чиқилган композитцияларнинг техник-иқтисодий кўрсаткичларини 
аниқлаш. 
Цементнинг фаоллиги таҳлил қилиш учун махсус тайёрланган ва 
меъёрий ҳужжатлар билан белгиланган шароитларда синовдан ўтган 
намуналарнинг 
ҳақиқий 
кучлилиги 
кўрсаткичи 
сифатида 
аниқланади.Цементнинг фаоллигини (маркасини) аниқлайдиган иккита 
параметр мавжуд - бу кучланиш ва бüкме кучини аниқлаш. Бундай синовларни 
ўтказиш учун ўлчовлари 40х40х160 мм бўлган оддий мустаҳкамликдаги 
цемент пастасидан махсус яратилган намуналар талаб қилинади.
Уларни ишлаб чиқариш ва синовдан ўтказишнинг барча босқичлари 
ГОСТ 310.4-81 томонидан белгиланади. 
Расм. 17 Цементнинг фаоллигини аниқлаш учун намуна 
Цементнинг фаоллигини аниқлаш учун ҳам тўғридан-тўғри, ҳам 
билвосита усуллар қўлланилади. Тўғридан-тўғри усуллар енг самарали, аммо 
узоқ вақт талаб етади (аниқлаш жараёни цементнинг сертлашига асосланади), 
шунинг учун операцион вазифаларни бажаришда билвосита тезкор усуллар 
қўлланилади. Бу ерда ёндашувлар бошқача бўлиши мумкин: кимдир 

---

45 
қисқаришни ишлатади, кимдир цемент шламининг електр ўтказувчанлиги 
орқали фаолиятини баҳолайди. Фаолиятни електр ўтказувчанлиги орқали 
баҳолаш ишончли деб бўлмайди. Кутилаётган натижалар методологик асосга 
ега емас ва шунинг учун оғир ҳолатларда фойдаланиш тавсия етилмайди. 
Контрактиометрларнинг ҳаракати цементнинг фаоллиги ва махсус 
тайёрланган цемент оҳакининг гидратланиши натижасида цемент ҳажмини 
камайтириш жараёни ўртасидаги боғлиқликни ўрнатишга асосланган. Бу 
цемент фаоллигини тезда аниқлаш учун самарали деб ҳисоблаш мумкин 
бўлган ягона турдаги қурилма. 
Методик жиҳатдан тўғри натижа бериши мумкин бўлган КД-07 ва ВМ-
7.7 контрактиометр қурилмалари мавжуд, аммо бу ҳолда цементларнинг 
фаоллигини (даражасини) аниқлаш жараёнида технологик жараённи визуал 
кузатиб бориш, шунингдек, белгиланган методологияга мувофиқ натижаларни 
қўлда ҳисоблаш зарур.
Цемент маркасини аниқлаш учун оддий мустаҳкамликдаги цемент 
аралашмасини тайёрлаш 
Цемент маркасини аниқлаш цемент-қум оҳакини олдиндан белгиланган 
тартибда тайёрлашни ўз ичига олади. 1: 3 нисбатда еритмани аралаштириш 
учун сизга керак бўлади: 
• 500 г цемент (тўғридан-тўғри ўрганиш учун тайинланган намунадан). 
• 1,5 кг қум. Aниқ натижага еришиш учун СиО2 таркибий қисми камида 
98% бўлган тоза қумни - тоза (ювилган) кремни танлаш муҳимдир. 
Материалнинг намлиги 0,2% дан кам, оловни йўқотиш 0,05% дан кам. 
Aгар ушбу шартлар бажарилмаса, цемент навини тўғри деб бўлмайди. 
Иккала таркибий қисм бир пиёла ичига қуйилади, унинг ички қисми нам 
мато билан ишқаланади. Aралаштириш вақти 1 минут. Кейин аралашмада 
қудуқ тайёрланади, унга 200 г сув қуйилади. Ютиш учун ажратилган вақт 0,5 
минут, сўнгра қўл билан бир дақиқа аралаштирилади. Кейинчалик, аралаш 

---

46 
миксерга жойлаштирилади (унинг идиши нам мато билан артилади) ва 2,5 
дақиқа давомида аралаштирилади. Жараён охирида сиз ҳосил бўлган 
еритманинг мослигини баҳолашингиз керак. Бунинг учун еритманинг 
тебранишини тақлид қилувчи титрагичдан фойдаланинг. 
Aралаш икки босқичда, тенг қалинликдаги қатламлар билан стандарт 
конус шаклида, тебраниш столининг дискига ўрнатилади ва кейин ГОСТга 
мувофиқ синдирилади: 
• пастки қатлам - 15 марта, 
• юқори қатлам - 15 марта. 
Кейин кўрсатилган кетма-кетликда қуйидаги ҳаракатлар бажарилади: 
• Юклаш шакли чиқарилади, ортиқча еритма кесилади. 
• Цемент конусини 30 ± 5 сония давомида 30 марта чайқатилади. 
• Конуснинг асоси перпендикуляр диаметрларда ўлчанади ва ўртача 
қиймат олинади. 
Еритма нормал мустаҳкамликка ега ва агар унинг тарқалиши 106-115 мм 
бўлса, ўлчовлар учун қабул қилинади . 
Намуна тайёрлаш 
Цемент маркасини аниқлаш учун намуналар стандарт ўлчамларда 
махсус шаклларда тайёрланади. Калıплар ажратиб олинадиган ва бардошли 
материаллардан ясалган бўлиши керак - масалан, қуйма темир ёки пўлат. 
Еритма билан тўлдиришдан олдин, қолиб машина дастгоҳи билан, бўғинлар 
еса вазелин билан ёғланади. Форма 10 мм га тўлдирилиб, тебранадиган стендга 
ўрнатилади ва ўрнатишни бошлагандан сўнг, форма тўлиқ тўлдирилади - 2 
минут ичида. Уч дақиқадан сўнг, ўрнатиш ўчирилади ва ортиқча аралашма 
пичоқ билан сувга ботирилади. Намуна силлиқланади, белгиланади ва уни 
шаклдаги қолдириб, 24 соат давомида ихтисослашган ваннада гидравлик 
панжара билан сақланади (намуна ёрилган бўлса, уни яна 48 соатга 
қолдиринг). Кейин улар ваннадан чиқарилади, қолиплардан чиқарилади ва сув 

---

47 
ҳавзасига жойлаштирилади. Сув 20 ± 2 даража бўлиши керак ва намуналарни 
камида 20 мм қоплаш керак. Ҳовуздаги сув ҳар икки ҳафтада бир марта 
алмаштирилади. Ва 28 кун қаттиқлашгандан сўнг, улар ҳаммомдан 
чиқарилади, синовлар максимал бир соат давомида ўтказилади. 
Узатма кучини аниқлаш турлари 
Кейинчалик цемент ва унга асосланган бетондан фойдаланиш 
хусусиятларига қараб, фаолиятни аниқлашда турли хил ёндашувлар мавжуд. 
Бир нечта техникани кўриб чиқинг. 
Эгилишга бўлган мустаҳкамлигини аниқлаш 
Усулнинг моҳияти - бу махсус пресс ёрдамида намунадаги юкни 
босқичма-босқич ошириш ( юкланиш тезлиги - 50 ± 10Н / с). Бундай ҳолда, 
намуналар уларнинг жойлашган жойида кўндаланг юз томонидан 
текширилади - бўйлама. Якуний натижа учта намунанинг енг юқори иккита 
синов натижалари орасидаги арифметик ўртача қиймат сифатида олинади. 
Сиқишлишга бўлган мустаҳкамлигини аниқлаш 
Ушбу усул 200-500 кН кучга ега бўлган ягона юкни талаб қилади. 
Бунинг учун иккига бўлинган учта намуналар махсус абразив металл плиталар 
орасига жойлаштирилган. Намуна бўйлама ҳолатида ва пластинканинг алоқа 
майдони 25 см2. Таглик плитасида ҳизалангандан сўнг, натижада енг юқори 
тўртта қийматнинг ўртача қиймати олинади. 
Буғлаш пайтида цементнинг кучини аниқлаш 
Бетон ёки темир-бетондан тайёрланган конструкцияларни ишлаб 
чиқариш учун баъзида қотиш даврини қисқартириш керак. Бунинг учун иссиқ 
буг ъбилан ишлатинг. Шунинг учун бундай ҳолатлар учун буғлаш пайтида 
цемент фаоллигини аниқлаш мақсадга мувофиқдир. 

---

48 
Намуна тайёрлаш ва барча процедуралар стандарт шароитларда амалга 
оширилади, аммо буғлаш ихтисослашган хонада ўтказилиши керак. Стандарт 
ҳарорат 20 ± 3 даражани ташкил қилади, 2 соат давомида иситиш ўчирилади. 
Кучнинг қиймати ГОСТга мувофиқ белгиланади.
Расм. 18 МИИ-100
Расм. 19. Намуналарнинг нормал холатда сақланиши 

---

49 
Бироқ, ушбу усулларнинг барчаси жуда узоқ вақтни талаб қилади. Ўлчов 
аниқлигини йўқотмасдан цемент даражасини аниқлашнинг енг тезкор усули 
контрактиометрикдир . У материални намлаш пайтида еритма ҳажмининг 
пасайиши кўрсаткичларини баҳолаш учун ишлатилади. Aйнан шу 
маълумотлар цемент фаоллигини ҳисоблаш асосини ташкил етади. Aйнан шу 
усул Интерприбор корхонасининг янги қурилмаси асосини ташкил етди . 
Ушбу қурилма цементнинг фаоллигини тезлаштирилган режимда, яъни 
3 соат давомида аниқлашга имкон беради. Шунингдек, "Цементни башорат 
қилиш" сизга цементнинг ўрнатилиш вақти, совуққа чидамлилиги, бетоннинг 
сув ўтказувчанлиги каби ўлчовлар билан ишлашга имкон беради. 
Қурилиш объектларининг хизмат муддати ва чидамлилик хусусиятлари 
бетон қоришсиманинг сифати билан белгиланади. Қўлланиш соҳаси ва 
вазифаларига қараб, қурилиш саноатида турли хил бетон аралашмалар 
ишлатилади, улар эксплуатацион хусусиятлари ва маркировкалари билан фарқ 
қилади. Норматив ҳужжатлар аралашманинг қайси маркасини қўллаш 
кераклигини кўрсатади. Бугунги кунда В15 бетон пойдевор қуришда, 
деворларни қуришда ва қуйма пардаларни қуришда ажралиб турадиган 
талабга ега. Кўпгина афзалликларга ега бўлган ушбу қурилиш материалини 
батафсил кўриб чиқинг. 
Бетон аралашмалардан фойдаланганда уларнинг сифатига ишонч ҳосил 
қилиш керак. Бетон оҳакнинг фойдаланиш хусусиятлари давлат стандарти 
билан белгиланади. Монолитнинг ишлашини таъминлаш учун В15 бетоннинг 
таркибини кузатиш керак. Бу темир-бетон маҳсулотлари ишлаб 
чиқариладиган фабрикаларда лаборатория текширувлари билан мажбурий 
равишда назорат қилинади. 
Ўзингизни В15 бетонини тайёрлашда норматив ҳужжатда кўрсатилган 
қуйидаги ингредиентлардан фойдаланиш керак: 

---

50 
Портленд цемент м400 билан белгиланган. Пломба нисбатларини қайта 
ҳисоблаш билан м500 маркали цементдан фойдаланишга рухсат берилади. 
Стандарт билан тартибга солинадиган кучни таъминлаш учун янги 
боғловчидан фойдаланиш муҳимдир; 
агрегат сифатида ишлатиладиган майда қум. Қум аралашмалардан 
тозаланиши керак. Ювиш ва ажратиш керак бўлмаган дарё қумини ишлатиш 
тавсия етилади. Карер материаллари лойдан тозаланган бўлиши керак; 
гранитни майдалаш ёки шағални майдалаш орқали олинган езилган тош. 
Ҳажми 1 дан 4 см гача бўлган шағални ишлатиш тавсия етилади, қўпол танели 
пломба фойдаланиш монолитнинг мустаҳкамлик хусусиятларини оширади. 
Қуруқ ингредиентларни олдиндан аралаштиргандан сўнг, ишчи 
еритманинг керакли ёпишқоқлигини таъминлаш учун сув қўшилади. 
Бетон Б 15 
В15 маркали бетонни тайёрлаш 
Бундан ташқари, бетон оҳакка қуйидагилар қўшилиши мумкин: 
сувга қарши воситалар; 
барқарорлаштирувчи қўшимчалар; 
пластиклаштирувчи қисмлар. 
В15 м200 бетоннинг ишлаш хусусиятлари ишчи еритмани тайёрлаш 
сифатига боғлиқ бўлади. 
Бетон оғир синф В15 м200 - таркибий қисмлар нисбати 
Пулни тежашни истаган кўплаб ишлаб чиқувчилар В15 бетонни 
мустақил равишда тайёрлашмоқда. 
Бунинг учун улар Портланд цементининг турли маркаларини 
ишлатадилар, бу еса таркибий қисмларнинг нисбатларига таъсир қилади: 
Тўрт юзинчи навли 50 кг цемент сумкасига 140 кг қум ва 240 кг езилган 
тошни олиш керак. Волуметрик дозада, езилган тош, цемент ва қумнинг 
нисбати 4,2: 1: 2,5; 

---

51 
м500 цементидан фойдаланганда 50 кг оғирликдаги бирлаштирувчи 
сумкага 175 кг қум ва 280 кг шағал тош қўшилади. Волуметрик дозалаш усули 
1: 4.9: 3.2 нисбатида цемент, шағал ва қумни киритишни ўз ичига олади. 
Бетон В15 (М200) 
15 м200 дан оғир оғирликдаги бетон) 
Қўшилган сув миқдори бошланғич материалнинг ҳажмига, таркибий 
қисмларнинг намлик концентрациясига, шунингдек композициянинг зарур 
ҳаракатчанлигига боғлиқ. Бетон аралашмадаги сувнинг максимал миқдори 
умумий ҳажмнинг 18-20% дан ошмайди. Тасдиқланган нисбатларга риоя 
қилиб, сиз В15 синфининг юқори сифатли бетонини тайёрлашингиз мумкин. 
Унинг хусусиятлари рецептга риоя қилган ҳолда, қурилаётган биноларнинг 
мустаҳкамлигини таъминлайди. 
15 м200 оғирликдаги бетон оғирлик - бу мустаҳкамлик тўплами 
Бетон аралашмада цементнинг ҳидрацияси аста-секин содир бўлади ва 
В15 синфидаги бетон қуйилгандан тўрт ҳафта ўтгач тугайди. Бу вақтга келиб, 
қурилиш материаллари иш кучини оширмоқда, бу еса кейинги қурилиш 
ишларини олиб бориш ва монолитни стрессга дучор қилиш имконини беради. 
Қаттиқликнинг ўсишига қуйидаги омиллар таъсир қилади: 
ҳарорат шароитлари. Оддий қаттиқлик учун мақбул ҳарорат 18-20 
даража; 
ҳаводаги намлик концентрацияси. Қуруқ ва иссиқ ҳавода сирт вақти-
вақти билан намланиши керак; 
шамол. Шамолли об-ҳавода намликнинг буғланиш даражаси ошади. 
Қаттиқлаштирадиган массада намликни сақлаб туриш учун у намланади. 
Ҳарорат 0 даражадан пастга тушганда, белгиланган қаттиқлик жараёни 
тўхтатилади, бу сувнинг кристалланиши билан боғлиқ. Бетон ишларни 
бажараётганда, массивнинг намлигини сақлаш билан бир қаторда, қаттиқлик 
тўпламига таъсир қилувчи омилларни ҳисобга олиш керак. У нафақат сув 

---

52 
билан суғорилади, балки ҳўл бурлап билан қопланади ёки махсус емулсия 
қўлланилади. 
Бетон В15 М200 
Пойдевор учун бетон В15 М200 
Бетон в15 - ГОСТга мувофиқ техник хусусиятлар 
В15 бетонининг машҳурлиги унинг ишлаш хусусиятлари билан боғлиқ. 
Бунга юқори сифатли хом ашёлардан фойдаланиш ва аралаштиришда 
нисбатларга риоя қилиш орқали еришилади. Монолитнинг хусусиятлари уни 
мураккаб қурилиш муаммоларини ҳал қилиш учун ишлатишга имкон беради. 
Қурилиш материаллари ихтисослашган корхонада арзон нархда сотиб 
олиниши ёки ўз-ўзидан тайёрланиши мумкин. Давлат стандарти 15 бетоннинг 
хусусиятларини тартибга солади. 
Материаллар тавсифи: 
Мустахкамлиги. 
Бетонқатор сиқишни юклари таъсири остида яхлитликни сақлайди. 150 
кг сантиметр сиртни идрок етишга қодир. Бетон м 200 ушбу индикатор бўйича 
таснифланади, материаллар синфи В15 индекси билан кўрсатилган; 
Музлаш ҳароратига қаршилик.
Совуққа чидамлилиги циклик музлаш ва кейинги муздан тушириш 
пайтида тузилиши ва хусусиятларини сақлаб қолиш қобилиятини 
тавсифлайди. Цикллар сони 200 га тенг, бу Ф200 маркировкаси билан 
белгиланади; 
Зичлиги. 
Ушбу характеристиканинг қиймати ишлатилган агрегатнинг ҳажми 
билан боғлиқ. Йенгил шағалдан фойдаланиш аралашманинг ўзига хос тортиш 
кучини ҳар кубометр учун 1600 кг гача пасайтиради ва юқори ўзига хос 
тортиш кучи билан шағални ишлатиш зичликни ҳар кубометр учун 2400 кг 
гача оширади; 

---

53 
Ҳаракатчанлик.
Ушбу параметр бетон аралашманинг ишлаш қобилиятини аниқлайди. 
Юқори суюқлик билан ҳаракатланадиган аралаш бурчак қисмларига яхшироқ 
кириб боради ва уларни сиқиш осонроқ. Пластиклик даражаси П2 - П4 
кўрсаткичи билан ифодаланади, бу конуснинг намунасини 5–20 см ўлчашга 
тўғри келади; 
Бетон В15 П4 Ф50 
Б 15 бетондан қурилишда фойдаланиш 
Намликка чидамлилиги. 
Ушбу белги бетон массанинг сув муҳитининг таъсирига қарши туриш 
қобилиятини 
акс 
еттиради. 
Намликка 
чидамлилик 
ишлатилган 
ингредиентларнинг нисбати ва технология талабларига риоя қилиш билан 
таъминланади. Қурилиш материалининг сувга чидамлилиги - W4. 
Aтроф-муҳитнинг 
ҳарорати 
ижобий 
бўлганда, 
ишлайдиган 
параметрларга ўзгартириш қўшимчаларини ишлатмасдан еришилади. Ишлаш 
хусусиятларига 
мувофиқликни 
кафолатлайдиган 
давлат 
стандарти 
талабларига мувофиқлиги темир-бетон буюмлари ишлаб чиқарадиган 
корхоналардаги махсус лабораторияларда назорат қилинади. Бетон 
аралашмани ўз-ўзидан тайёрлашда норматив ҳужжат талабларига риоя қилиш 
керак. Бу хусусиятларга мувофиқлигини таъминлайди. 
В15 бетон нави қўлланилади 
Оммабоп бетон аралашманинг хусусиятлари уни турли муаммоларни 
ҳал қилиш учун ишлатишга имкон беради: 
кўп қаватли ва хусусий биноларнинг пойдеворини қуриш. Монолитнинг 
мустаҳкамлик хусусиятлари қурилиш тузилмаларининг мустаҳкамлигини 
таъминлайди; 

---

54 
йўл чойшаблари конструкциялари, улагични бетонлаш ва йўлакларни 
қуриш. Қаттиқлаштирилган қурилиш материаллари аşıнма қаршилигини 
оширди; 
нарвон конструкциялари ва деворларни ишлаб чиқариш. Баркамол 
тузилиши туфайли қурилиш материали узоқ вақт давомида ишлатилганда 
ёрилиб кетмайди; 
хусусий бинолар қутиларини ўрнатиш. Бетон оҳакнинг хусусиятлари 
уни шифтни қуйиш ва капитал деворларни қуриш учун ишлатишга имкон 
беради; 
мустаҳкамлаш чораларини ишлаб чиқариш. Қаттиқлашув жараёнида 
қурилиш материаллари мустаҳкамлаш билан ишончли боғланган бўлиб, 
тузилмалар кучини сезиларли даражада оширади; 
Бетон В15 П3 W6 Ф150 -5пмд 
Б 15 қуйиладиган бетон асос 
транспорт воситалари учун кириш йўлларини бетонлаш. Монолитнинг 
хусусиятлари унга юкларнинг таъсири остида йиқилмасдан яхлитликни 
сақлашга имкон беради; 
Темир-бетон буюмлари ишлаб чиқариш. Хавфсизлик чегараси сизга 
йўллар, йўл плиталари, шунингдек пойдевор учун ёстиқлар қўйиш имконини 
беради; 
Оёқ конструкциялари. Материалнинг хусусиятлари ва тузилиши уни 
юқори намликли муаммоли тупроқларда ишлатишга имкон беради. 
Қурилиш материаллари профессионаллар ва хусусий ишлаб 
чиқарувчилар томонидан юқори даражадаги ишлаш хусусиятлари - 
хавфсизлик чегараси, намликка қаршилик, шунингдек совуққа чидамлилиги 
туфайли талабга ега. 
Бетон синфи м200 - дастурнинг асосий афзалликлари 

---

55 
Умумжаҳон қурилиш материали бўлган икки юзинчи йечимдан 
фойдаланишнинг афзалликлари: 
кенгайтирилган доираси. Бетон таркиби саноат объектларини қуришда 
ва хусусий уй хўжаликларида муаммоларни ҳал қилишда талабга ега; 
мақбул нарх. Aрзон ечимдан фойдаланиш қурилиш ишларининг умумий 
нархини камайтириши мумкин; 
яхшиланган сирт билан ёпиштириш. Aралаш металл билан яхши алоқа 
қилади, бу еса темир-бетон конструкцияларнинг кучини оширади; 
иссиқлик ўтказувчанлигининг пасайиши. Бу сизга қулай ҳароратни 
сақлаш харажатларини камайтириш ва изоляцияни сотиб олиш харажатларини 
камайтириш имконини беради; 
юқори ҳарорат ва очиқ оловга қаршилик. Ёнғин хавфи бўлган тақдирда 
материалнинг тузилиши ва хусусиятлари ўзгармайди; 
чидамлилик. Қаттиқлашгандан кейин тўғри тайёрланган аралашма 
монолитга айланади, у иш пайтида йиқилмайди. 
Структуравий елементларга таъсир қиладиган ортиб бораётган юклар 
бўлмаса, сиз иккиланмасдан ушбу бетон оҳак турини танлашингиз мумкин. 
В15 синфидаги аралашманинг асосий афзаллиги нарх ва сифатнинг мақбул 
нисбати. 

---

56