Marketing tadqiqotlari

5.4-jadval Marketing tadqiqotlarida statistik tahlil metodologiyasining tasnifi va tavsifi

Falsafiy kategoriyalar	Falsafiy kategoriyalarning mazmuni
1. Induksiya va deduksiya
Induksiya	Xususiylikdan umumiylikga, omillardan natijaga qarab o‘rganish

	tushuniladi.
Deduksiya	Umumiylikdan xususiylikga, natijadan omilga qarab o‘rganish tushuniladi.
2. Makon va zamon
Makon	Korxonalar, firmalar kabi xo‘jalik yurituvchi su’bektlardan va marketing, menejment, boshqaruv kabi jarayonlardan iborat
Zamon	Tahlil qilinadigan davrlar (oy, chorak, yarim yillik va yillik)
Tahlil va sintez (Tahlil va umumlashtirish)
Tahlil (analiz)	Hisobot yilining natijasi choraklari, oylari bo‘yicha o‘rganilsa, korxona faoliyatini alohida bo‘linmalari bo‘yicha o‘rganish tahlilni tashkil qiladi. Tahlilda umumiyni bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tushuniladi.
Umumlashtirish (sintez)	Hisobot yilining umumiy natijasini alohida chorak va oylarini tahlil qilib umumlashtirish bo‘yicha o‘rganilsa, korxonaning umumiy natijasini alohida bo‘linmalari bo‘yicha o‘rganib umumlashtiriladi.
Sabab va oqibat
Sabab	Tahlilda omillardan iborat, deb qabul qilingan. Masalan, mahsulot hajmining o‘zgarishiga xodimlar soni, mehnat unumdorligi, ish vaqti, kabilar ta’sir qiladi. Bular mahsulot hajmining o‘zgarishiga sabablardir.
Oqibat	Natija, ya’ni mahsulot hajmi. Omillar ta’sirida oqibati yaxshi yoki yomon bo‘lishi mumkin.
Shakl va mazmun
Shakl	Mahsulot turi. Masalan non mahsuloti.
Mazmun	Uning sifati, tarkibi, ya’ni uning navlar bo‘yicha turlari (oliy, birinchi, ikkinchi va h.k.) va xomashyo tarkibi bo‘yicha turlari (bug‘doy noni, arpa noni, makkajo‘xori noni kabilar).
Miqdor va sifat
Miqdor	Iqtisodiy ko‘rsatkichlardan Foyda. Hajm ko‘rsatkichlaridan yetishtirilgan yalpi paxta.
Sifat	Iqtisodiy sifat ko‘rsatkichlaridan biri rentabellik. Paxtadan tolaning chiqishi kabilarni misol keltirish mumkin.

Endi mazkur tasniflarning har birini nazariy va metodologik jihatdan qarab chiqish ushbu fanning mazmunini to‘liq ochib berish imkonini beradi. Chunki marketing tadqiqotlarida statistik tahlilni amalga oshirishda yuqoridagi barcha kategoriyalardan to‘liq foydalanishga to‘g‘ri keladi.

Induksiya va deduksiya kategoriyalari marketing tadqiqotlarida statistik tahlilning muhim metodologik asoslari sifatida namoyon bo‘ladi.

Ushbu kategoriyalar marketing tadqiqotlarida statistik tahlilning ketma- ketligini ta’minlaydi. Masalan, induksiya deganda o‘rganilayotgan ob’ektning xususiylikdan umumiylikka qarab o‘rganilishi tushuniladi. Bunga misol qilib sotilgan tovarlar hajmining tahlilini olish mumkin. Unga vaqt nuqtai nazaridan qaraydigan

bo‘lsak uni bir soatda qancha sotilgan, bir kunlik, o‘n kunlik, bir oylik, bir choraklik, yarim yillik, to‘qqiz oylik, bir yillik oboroti qanday bo‘lganligining darajasigacha umumlashtirish mumkin. Yoki aynan ushbu ko‘rsatkichni makon nuqtai nazaridan qaraydigan bo‘lsak, oldin bir kishining sotgan mahsulotini, bir bo‘linmanikini va butun mehnat jamoasining umumiy sotgan mahsuloti miqdorigacha o‘rganish mumkin.

Deduksiya metodida tahlil qilinayotgan ob’ekt umumiylikdan xususiylik sari, ya’ni umumiy ko‘rsatkichlardan xususiy (kichik) ko‘rsatkichlarga qarab o‘rganish tushuniladi. Bu usulga misol qilib birlashmada marketingni yaxshi yo‘lga qo‘yish natijasida olingan foyda rejasining bajarilishini olish mumkin. Ushbu ko‘rsatkich oldin butun birlashma bo‘yicha o‘rganiladi, so‘ngra uning alohida korxonalari (firmalari) bo‘yicha, ularning alohida bo‘linmalari bo‘yicha ketma-ketlikda o‘rganilib, umumiy natijaga qaysi bug‘in va bo‘linmalarning ijobiy yoki salbiy ta’sir qilganligi to‘g‘risida xulosa qilinadi.

Makon va zamon kategoriyalari ham marketing tadqiqotlarida statistik tahlilning muhim metodologik asoslaridan biridir. Zero, barcha iqtisodiy jarayonlar makonda (xo‘jalik yurituvchi sub’ektda) ma’lum bir zamon doirasida (bir davr, vaqt mobaynida) sodir bo‘ladi. Shu tufayli zamonning o‘tishi bilan makondagi natija o‘zgaradi va uning teskarisi, ya’ni makonning o‘zgarishi bilan zamon o‘tgandan keyin natija boshqacha bo‘lishi mumkin.

Masalan, makonga korxonalarni, ish joylarini, firma kabi xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarni misol keltirish mumkin. Bular tahlilining ob’ekti. Zamon deganda esa, ularning ma’lum bir hisobot davri tushuniladi. Makonda sodir bo‘lgan jarayonlar ma’lum bir hisobot davri (zamon) o‘tgach jamlanadi va umumlashtiriladi. Bu ham shu hisobot davrini tahlil qilish uchun ma’lumot manbai bo‘lib hisoblanadi.

Makon va zamon o‘rtasidagi hamda ularning amaliyot bilan bog‘liqligini ifodalash uchun odatda korxonada sodir bo‘lgan marketing jarayonlari natijasini ma’lum davrlar bo‘yicha dinamikada o‘rganish orqali erishish mumkin.

Tahlil va sintez, ya’ni tahlil va umulashtirish kategoriyasi ham marketing tadqiqotlarida statistik tahlilning metodologik asoslaridan biri hisoblanadi. Tahlil

deganda bir butun yaxlit predmetni alohida bo‘laklarga bo‘lib o‘rganish tushuniladi. Umumlashtirish (sintez) esa o‘rganilayotgan ob’ekt to‘g‘risida yaxlit xulosaga kelish uchun foydalaniladi. Unda ob’ektning barcha bo‘laklari bo‘yicha tahlil natijasida qilingan xulosalar asosida umumlashtiriladi.

O‘rganilayotgan ob’ekt yoki iqtisodiy jarayon haqida yaxlit va aniq xulosaga kelishi uchun u tahlil qilinadi va barcha xulosalar umumlashtiriladi. Tahlil bor joyda umumlashtirish, umumlashtirish uchun esa tahlil qilish lozim. Shu tufayli ushbu kategoriyalar bir-biri bilan uzviy bog‘liqlikda qaraladi. Bundan marketing tadqiqotlarida statistik tahlilni amalga oshirishda ham bevosita foydalaniladi.

Sabab va oqibat kategoriyasi ham falsafiy kategoriyalardan biri bo‘lib, bevosita marketing tadqiqotlarida statistik tahlilning metodologik asosi sifatida ham namoyon bo‘ladi. Marketing tadqiqotlarida statistik tahlilda natija va omillar tushunchasi mavjud. Iqtisodiy faoliyat natijasini ifoda etgan birorta ko‘rsatkich natija ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Buni falsafiy jihatdan qaraydigan bo‘lsak oqibatdir. Ammo shu oqibat o‘z-o‘zidan sodir bo‘lmaydi. Uning zamirida bir qancha sabablar bor. Bu sabablarni marketing tadqiqotlari statistik tahlilida omillar deb qaraladi.

Sabab orqali oqibat yuzaga keladi. Xuddi shunday natijaning ham shakllanishiga bevosita omillar ta’sir qiladi. Ijobiy sabablar (omillar) yaxshi oqibatga, shuningdek, ijobiy omillar yuqori natijaga olib kelganidek, salbiy sabab yomon oqibatga, omillarning salbiy ta’siri natijaning pasayishiga olib keladi. Shu tufayli tahlil jarayonida natija ko‘rsatkichlariga omillar ta’sirini batafsil o‘rganishga to‘g‘ri keladi.

Shakl va mazmun kategoriyasi ham bevosita iqtisodiyotga, xususan, marketing tadqiqotlarida statistik tahlilga ham aloqadordir. Shaklning o‘zgarishi mazmun o‘zgarishiga, mazmunning o‘zgarishi shakl o‘zgarishiga olib keladi. Iqtisodiyotda ushbu bog‘liqlik juda yorqin namoyon bo‘ladi. Masalan, ayollar sumkasining shakli chiroyli va chidamli bo‘lishi uchun, unga qimmatbaho materiallar, turli bezaklar ishlatiladi. Natijada uning mazmuni chidamliligi, narxining nisbatan qimatliligi bilan o‘zgaradi. Yoki oddiy material o‘rniga sifatli material ishlatib uning mazmunini boyitish kerak bo‘lsa albatta shakli ham o‘zgaradi.

Omilli tahlil Klaster tahlil Mantiqiy regressiya 0 Chiziqli regressiya T-testlar Chorrahaviy taqsimot Dispersiya Nazorat ^AmalgaDsikriminat Korellasiya tahlili ^oshisirishtahlil tahlil vositalar. Ma’lumotlarning statistik tahlili Marketing rejasi Tovar siyosati; - Iqtisodiy hisob-kitob; ^-^Bozorni^aniqlash, Narx siyosati; - Korrektirovka ^tanlash; Taqsimot siyosati; - Sohangizni aniqlash;- ^-^Korxona2. Maqsadni R ^maqsadi;^1.^Tahlilaniqlash.
	taklif		Marketing maqsadlari va strategiyalari		Muqobil variantlar		Ko’zda tutilgan natijani baholash

eja dastur
	Abholash nazorat qilish

5.4-rasm. Marketing tadqiqotlar jarayonida foydalaniladigan statistik

tahlil usullari

Miqdor va sifat kategoriyasi ham marketing tadqiqotlarida statistik tahlilda ayniqsa iqtisodiy jarayonlar natijasini ko‘rsatkichlarda ifodalashda keng qo‘llaniladi. Ko‘rsatkichlar mazmuni bo‘yicha miqdor va sifat ko‘rsatkichlariga bo‘linadi. Masalan, korxonada band bo‘lgan hodimlar soni miqdor ko‘rsatkichi bo‘lsa, ularning mehnat unumdorligi sifat ko‘rsatkichidir. Korxonaning foydasi muhim natijaviy ko‘rsatkich hisoblanadi. Ammo u iqtisodiy mazmuni jihatidan miqdor ko‘rsatkichi bo‘lsa, rentabellik darajasi uning sifat ko‘rsatkichidir.

Hozirgi kunda marketing tadqiqotlarida statistik tahlilni o‘rganishda yangi uslub va texnologiyalardan foydalanish ixtisoslashgan dasturiy ta’minotni joriy etish, masalan, SPSS statistik dasturiy majmuani qo‘llashni taqozo etadi.

Anketadagi savollar va javoblarni kodlashtirish sxemasi ishlab chiqiladi. Anketa so‘rovnomalari o‘tkazgan interv’yulardan olingan ma’lumotlarni inobatga olgan holda tadqiqotchi anketadagi savol va javoblardan kodlashtiradi SPSS tomonidan o‘rnatilgan talablarga muvofiqlashtiriladi. O‘tkazilayotgan tadqiqot davrida ma’lumotlar kiritilishi SPSS dasturida emas, balki boshqa dastur asosida masalan, Mikrasoft Assesni qo‘llanganda, maxsuslashtirilgan ma’lumotlar bazasini shakillantirish ehtiyoji paydo bo‘ladi. Mavjud bo‘lgan anketalarni kodlashtirish tizimidan foydalangan holda kompyuterda dala ishlari o‘tkazish jarayonida to‘ldirilgan anketalar kiritiladi va SPSS formatidagi dastlabgi ma’lumotlar bazasi yaratiladi.

SPSS ga kiritilayotgan ma’lumotlar bazasini yakuni shakllangan holati keyingi bosqichda amalga oshirilib, o‘zgaruvchilarga va ularning mohiyatiga bir xil belgilar taqsimlanadi xamda olingan fayllar tizimlashadi. Shu bilan statistik tahlilga zarur bo‘lgan ma’lumotlarga fayllar tayyorlanishi yakunlanadi.

5.