Marketing darslik

7.3. Konyunktura va bozor konyunkturasini bashorat qilish 
uslublari 
Ayrim tovar bozor konyunkturasini o„rganishdan maqsad to„g„ri 
bashorat qilish va o„zgarishlarni oldindan aytib berishdan iborat. Umuman 
bashorat, bu obyekt ahvolining kelajagi haqida, fikrlari va rejalarini 
ruyobga chiqarish yo„llari va muddatlaridir. Bashorat insonni o„rganish va 
amaliy faoliyatida yo„llangan obyekti bo„lib, jarayonlar, ko„rinishlar, 
hodisalar bo„lishi mumkin. 
Bashorat qilish, bu obyektning kelajagini tahlil qilish va bu kelajakni 
qanday 
bo„lishini 
ko„ra 
bilishdir. 
Ijtimoiy-iqtisodiy jarayonlarning 
bashorat imkoniyatlari eng avval sabab va hodisa bog„lanishlarining tabiat 
xarakterlari orqali aniqlanadi. Oldindan aytib berish, bashorat qilish faqat 
umumiy xossalar va qonuniylikka ega bo„lgan sabab va xulosalar aniq 
bo„lgan jarayonlarga bog„liq.
Bashoratning maqsadi va xizmati oqilona yechimlar qabul qilish 
uchun muqobil iqtisodiy rivojlanish va uning ijtimoiy-iqtisodiy natijalarini 
ko„ra bilishdir. Bashorat qilish umumiy rejalashtirishni va boshqarishni 
rivojlantirish uchun samarali qurol bo„lib xizmat qiladi. Jahon bozori 
rivojlanish kelajagini aniq ko„ra bilish uning imkoniyatlari va ehtiyojlarini 

---

96 
aniqlash uchun davlat miqyosida qaysi sohalari o„sishi va samarasini 
aniqlash va keskin o„zgarishlarini va ilmiy ishlab chiqarishni baholashga 
imkoniyat beradi. 
Bashorat qilish har doim ishni rejalashdan oldingi bosqich 
hisoblanadi, marketing dasturi va rejasining asosiy variantlaridan biri 
hisoblanadi, chunki bashorat qilishning maqsadi- bilimimiz darajasiga 
to„g„ri keladigan va bashoratga kiritilishi asosida mumkin bo„lgan 
holatlarning rivojlanishi kengroq bo„lishi mumkin bo„lgan muqobil 
yo„llarini berishdir. Bu holatda qaror qabul qilish bashorat variantlarining 
ko„proq bo„lishi mumkin bo„lgan asoslangan tanlov hisoblanadi. Ishlab 
chiqarilgan bashoratlar asosida qarorlarni qabul qilish ham qaror 
hisoblanadi. Hozirgi vaqtda iqtisodiy bashorat qilish 1-1,5 eng ko„pi 2 
yildir, o„rta muddatli 5 yilgacha, uzoq muddatli 5 yildan ortiq va 15-20 
yilgacha, qisqa muddatli bashorat qilish bu har doimgi konyunktura 
bashoratidir, u har kungi amaliyotning boshqaruvchisi hisoblanadi, uzoq 
muddatli bashorat qilish umumiy tendensiyalarini aniqlaydi, iqtisodiy 
dasturlarni tuzishda asos hisoblanadi va u kelajak konyunkturani aniqlash 
uchun muhimdir. Hozirgi vaqtda zamonaviy ilm-fanda bashorat qilishning 
100 dan ortiq turli uslublari qo„llaniladi. Ularning orasida ekspert baholash 
uslubi, aqliy hujum, tarixiy analog, har xil matematik-statistik uslublarni 
qo„llash bilan farq qiladi. 
Konyunkturani bashorat qilishda konyunktura rivojlanishi umumiy 
tendensiya baholaridan boshlash kerak. Buning uchun esa kelajak 
konyunkturani zamonaviy konyunkturadan ajratish uchun hamma narsani 
e‟tiborga olishi kerak. Bu maqsad uchun esa uzoq davr uchun xizmat 
qiladi. Konyunktura rivojlanishidagi ichki omillar bilan bir qatorda yana 
shu mamlakatning iqtisodiyotiga jahon konyunkturasining ta‟sirini ham 
kuzatish kerak, chunki u ba‟zi mamlakatlar uchun konyunktura sinish 
paytida katta ahamiyatga ega bo„lishi mumkin. Agar mamlakatning tashqi 
iqtisodiy aloqalari qancha kuchli bo„lsa, shunchalik unga bo„lgan ta‟sir 
ortadi. 
Umuman bashoratni aniqlash ma‟lum obyektning kelgusi holatini, 
ilmiy asosda obrazini yaratish demakdir.
Tovarlar bozori bashoratini aniqlashda quyidagi talablar e‟tiborga 
olinishi shart: 
1. Kelajakda bozor konyunkturasiga ta‟sir etuvchi omillarni hisobga 
olgan holda ilmiy asoslangan, ishonchli va tizimli yondashish. 
2. Bashoratni aniqlashda bir necha variantlardan foydalanish, ularning 
natijalari bir xil yoki yaqin bo„lishi. 

---

97 
3. Ishlatilgan uslublarning ilmiy asosi yetarli bo„lishi. 
4. Xulosalarni aniq va ravon tilda, ayniqsa qaror qabul qiluvchilarga 
tushunarli ishlanganligi. 
5. Bozor konyunkturasi istiqboli o„z vaqtida aniqlanishi va korxona, 
assotsiatsiya, kompaniya va vazirliklar ishini boshqarishda qo„llaniladi. 
Bozor konyunkturasini bashorat qilish uslublarini 4 ta katta sinfga 
bo„lishimiz mumkin. 
1. Faktografik uslublar. Bu bashorat qilishning shunday uslubiki, unda 
o„tgan davrda bo„lib avvalgi haqiqiy omillardan axborotli asos sifatida 
foydalaniladi. Bu ma‟lumotlar miqdor va sifat xarakteriga egadir. Bozor 
konyunkturasini bashorat qilishning faktografik uslublari o„z navbatida 3 
turga bo„linadi. Birinchi turi ekstropolyatsiya va interpolyatsiya uslublari 
yig„indisidan iborat bo„lib, bu turdagi modellar uchun chiziqli 
funksiyalarni tuzishda boshlangich axborotdan foydalanish xarakterlidir. 
Ikkinchi turi statistik uslublar bo„lib, ular ikki va undan ortiq o„zgaruvchan 
bashorat 
qilish 
obyektlarining 
o„zaro aloqalarini tadqiq qilishda 
qo„llaniladi. Uchinchi turi mazkur obyektlarning kelgusidagi rivojlanishini 
shunga o„xshash obyektlarning rivojlanish qonuniyatlari bo„yicha tadqiq 
qilishga asoslanadi. 
2. Ekspert uslublar u yoki bu sohadagi mutaxassis-ekspertlarning fikr 
va mulohazalarini qayta ishlashga asoslanadi. Bashorat qilishning ekspert 
baholash uslubi intuitiv va analitik uslubni o„z ichiga oladi. Intuitiv 
uslublarga ekspertlarni jalb qilishga, amalda bashorat qilish obyektini 
rivojlantirish jarayonlarini aniqlash hamda shaxsiy eruditsiya va tuyg„u 
vositasida kelgusidagi o„zgarishni baholashga asoslangan uslublar kiradi. 
Analitik uslublarga bashorat qilish obyektini tadqiq qilish jarayoni 
modelini mantiqan tahlil qilishga asoslangan usullari kiradi. 
Bozor konyunkturasini bashorat qilishda ekspert baholash uslublari, 
ayniqsa, intuitiv uslublar keng qo„llaniladi. 
3. 
Ekstropolyatsiya 
uslubi. 
Ekstropolyatsiya 
uslublari 
bozor 
konyunkturasining turli ko„rsatkichlari va xususiyatlarini bashorat qilishda 
qo„llaniladi. Ekstropolyatsiya shakllar yoki jarayonlarning kelgusidagi 
holati qonunlari, nazariyalari hamda tajribasini keng yoyishni taqozo 
qiladi, 
ya‟ni bu holda ekstropolyatsiya bashorat qilish amalga 
oshirilayotgan obyektning ilgarigi rivojlantirish tendensiyalariga tayanadi. 
Ekstropolyatsiyaning bozor tadqiqotlarida qo„llaniladigan asosiy 
modellaridan biri – bu trend modelidir. Trend modellari jarayonlarni 
vaqtga nisbatan o„zgarishning asosiy yo„nalishlarini ko„rsatadi. 

---

98 
4. Ekonometrik modellar. Ekonometrik modellar iqtisodiy jarayonlar 
parametrlarining 
stoxastiklarini 
nazarda 
tutgan 
holda 
bozor 
konyunkturasining turli ko„rsatkichlari o„rtasidagi o„zaro aloqalar va 
proporsiyalarni 
miqdoriy 
bayon 
qiladigan 
regression 
va 
balans 
tenglamalari tuzish orqali ifodalanadi. Ekonometrik modellash bozor 
konyunkturasini bashorat qilishda keng qo„llaniladi. Ular ishlab chiqarish 
va unga ta‟sir ko„rsatuvchi omillar, bozordagi narxlar darajasi, raqobat va 
unga ta‟sir ko„rsatuvchi omillar, iste‟molchilarning ehtiyojlarini tahlil 
qilish, marketing tadbirlarini amalga oshirish va unga ta‟sir qiluvchi 
omillar o„rtasidagi va boshqa jarayonlar o„zgarishini matematik modellar 
yordamida tahlil qilishga hamda bashorat qilishga yordam beradi. 
Ekonometrik modellarning xususiy holi korrelyatsion va regression 
modellashdir. 
Bozor konyunkturasini tahlil va bashorat qilish natijalari firmaning 
biznes-reja tuzishda yoki firmaning bozordagi butun faoliyatini tartibga 
solishda va boshqarishda keng qo„llaniladi.