Pom ir xalqlari katta yevropeoid irqiga m ansub b o ‘lib,
hind-
yevropa tillar oilasining sharqiy eron tili kichik guruhiga m ansub til va
lahjalarda so ‘zlashadi. Ular G ‘arbiy va Janubiy Pom ir vodiylari
(Tojikistonning T og‘li Badaxshon muxtor viloyati va A fg‘oniston,
Pokiston ham da Shimoliy Hindistonning unga tutash hududlari) va
Sariko‘l
tog‘
tizmalari
(Xitoyning
Shinjon-U yg‘ur
muxtor
tum anlari)da yashaydi. Pomir tillariga voxan, ishkashim va yozg‘ulom
tillari hamda shug‘non, rushon, xuf, bartang, o ‘ro ‘tur, sariko‘l singari
qardosh til va lahjalar kiradi. Hozirgi o ‘lik til hisoblangan qadimiy
vanj va sarg‘ulom tillari ham ushbu guruhga mansub. Ayrim
belgilariga ko'ra, munjon va unga yaqin bo‘lgan iydgo tillari pomir
tillariga qo ‘shilsa-da, ushbu masala munozarali bo ‘lib qolmoqda.
Pomir xalqlam ing tarixiy-genetik tavsifi ulam i boshqa sharqiy
eroniy tillardan farqlanuvchi oila sifatida o'rganish
imkonini
bermaydi. Bir qator lingvistik belgilar turli pom ir tillarini boshqa
sharqiy eroniy tillar bilan alohida-alohida yaqinlashtiradi. Barcha
Pomir tillarining stmkturaviy o ‘xshashligi va katta umumiy lug‘aviy
fondi, ulam ing muayyan til jam oasida o czaro yaqin va o‘xshash
rivojlanganligini ko ‘rsatadi. Pomir xalqlari o ‘zaro tojik tilida muloqot
qiladi va ta'lim oladi. Shuningdek, o ‘zaro muloqot tili sifatida
shug‘non va ma'lum jihatdan Voxan tili qo ‘llaniladi. Ayniqsa,
shug‘non tili pomirda yashovchi turli etnik guruhlar orasidagi muloqot
tiliga aylangan. Zamonaviy jamiyatda tojik tili keng ommalashmoqda
va maktablarda
va hatto oilalarda ham asosan, tojik tili keng
qo ‘llanilmoqda.
Voxan tili asosan, ushbu hududda asosiy muloqot tili hisoblanadi.
Odatda, voxanlar va uning tojik tilli aholisi, shuningdek, voxanlar
hamda ishkamishlar o ‘rtasida muloqot voxan tilida olib boriladi.
O gcaxon fondi m ablag‘iga XXI asr boshlaridan boshlab Tog‘li Pomir
avtonom tumanida pullik maktablar tashkil qilingan bo‘lib, ushbu
ta'lim dargohlarida tanlov asosida arab,
yevropa va ms tillari
o ‘qitiladi.
Xitoyda yashovchi pomirliklar o ‘zaro muloqot uchun uyg‘ur yoki
xitoy tillaridan foydalanadi. A fg‘onistonda esa pomirliklaming
muloqot tili vazifasini dariy va kam miqdorda pushtun tillari bajaradi.
A fg‘onistonda pomirliklar kompakt yashaydigan hududlarda pomir
tillari rasmiy til hisoblansa, shuningdek, Tojikiston qonunchiligiga
ko ‘ra, pomir tillarida erkin so‘zlashishga ruxsat berilgan.
ill
Pom ir tilida so 'zlash uvchilam ing k o ‘pchiligi uchun yozuv va
ta'lim tili tojik, sariko‘l tilida so ‘zlashuvchilar uchun esa uyg‘ur tili
hisoblanadi.
Pomirliklar asosan,
islom dinining shia, qism an esa sunniylik
m azhablariga e'tiqod
qiladi.
Xususan,
ulam ing
asosiy
qismi
shialikning ismoiliya oqim idagi m usulm onlar hisoblanadi.
Pomir tojiklari yashaydigan hududlarda qadim da Rushan,
Shug‘non va Voxan kabi davlatlar b o ‘lgan. U zoq asrlar m obaynida
ushbu joylam i qanchadan-qancha chet el istilochilari bosib olib, Pomir
xalqlari ustidan hukm ronlik qilib kelgan. VTI asm ing oxiridan boshlab
Pom ir va Pom irbo‘yi hududlari ikki asrdan ko‘proq vaqt mobaynida
tibetliklar qoll ostida bo‘lgari. X asrdan Pom ir bo ‘yidagi qadimiy
davlatlar yana m ustaqil bo ‘lib oladi va keyinchalik ushbu yerlar bir
qancha podsholiklarga bo ‘linib ketgan edi. Qariyb 30 yilga yaqin vaqt
m obaynida Badaxshon afg ‘onlarga bo‘ysunib kelgan,
1878
-yildan
boshlab ushbu xalqiar Buxoro amirligi qo‘l ostiga o ‘tadi, so‘ngra
Rossiya imperiyasi tom onidan bo ‘ysundiriladi.
1925-yil 2-yanvarda Tojikiston muxtor
Respublikasi tarkibida
T og6li Badaxshon muxtor viloyati tashkil etildi.
X X
asm ing ikkinchi
yarmi - XXI asm ing boshlari davom ida jam iyatda sodir b o‘lgan
siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy o ‘zgarishlar natijasida Pom ir xalqlari
etno-madaniy
jihatdan
asta-sekinlik
bilan
tojiklarga
o ‘zaro
yaqinlashib, tobora singib bormoqda.
Pomir xalqlarining asosiy an'anaviy m ashg‘ulotlari chorvachilik,
hunarmadchilik va qisman dehqonchilikdan iborat. Tojikistonning
boshqa togTi hududlaridagidek, Pomirbo‘yi aholisi ham asosan,
chorvachilik va qisman dehqonchilik bilan shug‘ullanadi. Juda qiyin
geografik va iqlimiy sharoitlar tufayli va yaroqli
yerlar ju d a kamligi
sababli ushbu hududlarda dehqonchilikni keng rivojlantirishning iloji
b o ‘lmagan. yer omoch yordamida ho‘kiz bilan haydalgan va ekin
ekishdan oldin yerga o ‘g‘it solingan. Haydalgan yerlarda arpa,
bug‘doy, no‘xat, dukkakli ekinlar, zig‘ir, m akkajo‘xori, ayrim joylarda
esa paxta yetishtirilgan.
Tog‘
yonbag‘irlariga mevali
daraxtlar o'tqazilib,
bog‘lar
yaratilgan. Vohan va Shohdaraning yuqori qismlarida chorva mollari
k o cp boqilgan va aksincha, baland to g ii hududlarda,
chunonchi, H u f
vodiysi atroflarida chorva kamroq saqlangan.
112
