Markaziy osiyo davlatlari chegaralarining xalqaro huquqiy jihatlari

ǀ
ISSUE 6 
ǀ
2021 
ISSN: 2181-1601
Uzbekistan
 
www.scientificprogress.uz
 
Page 53
nizolar tamoyillariga asoslangan murosadan foydalangan holda o’rnatilgan mintaqalarda 
alohida manfaatlarga ega. Markaziy Osiyo mintaqasi haqida xalqaro huquqning eng 
muhim faktori sobiq Sovet Ittifoqi bo’lib, hududiy masalalar Moskvaning qat’iy 
nazorati ostida, ba’zan respublikalarning milliy, etnik va boshqa manfaatlari hisobga 
olinmasdan hal etilardi. Agar biz Markaziy Osiyo mintaqasi chegaralarini YuNESKO 
terminologiyasiga muvofiq kengaytirsak, unda - avvalo - Xitoy va Qozog’iston, Xitoy 
va Tojikiston o’rtasida chegara o’rnatilishi bilan bog’liq doimiy ziddiyat va nizolarga 
e’tibor qaratiladi. 
Markaziy Osiyodagi zamonaviy geosiyosiy va geoiqtisodiy vaziyat mintaqadagi 
davlatlar sobiq Sovet Ittifoqidan meros bo’lib qolgan muammolarga duch kelmoqda. 
Suveren davlatlarning mavjud davlat chegaralari va hududlariga nisbatan hududiy 
da'volar, nizolar va mavjud tortishuvlar bilan bir – birlariga da'vo qilishlari mumkin edi. 
Xalqaro huquq nazariyasi nuqtai nazaridan chegaralarni tartibga solish muammosi eng 
muhim ahamiyatga ega, chunki bu nafaqat o'zaro munosabatlarning mazmuniga, balki 
chegaraoldi hududlarning huquqiy holati va ijtimoiy-iqtisodiy holatiga ham ta'sir qiladi. 
Aniq belgilangan chegaralar xavfsizlik va mudofaa, milliy o'ziga xoslikni aniqlash va 
savdo shartnomalarini muvofiqlashtirish uchun zarurdir. 
Davlat hududining o'ziga xos xususiyati shundaki, u davlat suvereniteti ostida 
bo’ladi. Qoida tariqasida, davlat hududi xalqaro miqyosda tan olingan chegaralarga ega, 
bunga qo'shni davlatlar bilan chegaralar bo'yicha kelishuvlar, qurolli to'qnashuvlar 
tugagandan so'ng tinchlik shartnomalari tuzish orqali erishiladi. Shartnomalar bilan 
belgilanmagan, ammo amalda davlatlar tomonidan tan olingan tarixiy ravishda 
belgilangan chegaralar mavjud (Abashidze, 2015). 
K.A.Bekyashev davlatlar hududining maqomini belgilash masalasiga, ushbu 
davlatlarning to'liq va eksklyuziv vakolatiga kiradigan har bir alohida davlatning milliy 
chegaralariga kiradigan hududlar ular tomonidan nazarda tutilishi kerakligini bildiradi 
(Bekyashev, 2003). 
Shuni ta'kidlash kerakki, davlat hududining huquqiy rejimi milliy qonunchilik 
(davlatlar qonunchiligi) bilan belgilanadi. Bunga quyidagilar kiradi: davlat 
chegarasidagi quruqlik hududi (Berman, 2004) va uning yer osti boyliklari; daryolar, 
ko'llar, daryolarning suvlari, suv omborlari, botqoqlar, bandargohlar, ko'rfazlar (shu 
jumladan, davlatga tegishli bo'lgan qirg’oqlar), ichki dengiz suvlari, hududiy dengiz 
suvlari; davlatning quruqlik va suv hududi ustidagi havo maydoni (Batichko, 2011) 
(Idrisov, 2000). 
Davlat chegaralarini belgilash masalasi davlat hududi maqomini xalqaro huquqiy 
tartibga solishda muhim ahamiyatga ega. Shunday qilib, davlat chegarasi deganda 
davlat hududi chegaralarini (quruqlik, suv, yer osti boyliklari va havo kengligi) 
belgilaydigan chiziq va uning ustidan o'tuvchi vertikal sirt tushuniladi (Kopylov i 
Kuznetsovym, 2010). 

---

SCIENTIFIC PROGRESS
VOLUME 2