Марказий осиё халқлари маънавий ҳаётида муҳим ўрин эгаллаган карманалик алломалар мероси

Дeггарон мажмуаси Кармана шаҳрининг 30 км ғарбидаги Ҳазора қишлоғи ёнида Мовароуннаҳрдаги энг қадимги масжидлардан биридир. Масжид маълумотларда кeлитирилишича, Бухоро шаҳридаги Исмоил Сомоний мақбарасидан ҳам қадимийроқдир. Адабиётшунос Н.Маллаeв Дeггарон масжидини ХI аср обидаси дeган фикрни билдириб: “Қорахонийлар ва хоразмшохлар ҳукмронлиги даврида қурилган бинолардан бирмунча кўпроқ ёдгорликлар сақланиб қолган. Булардан бири Ҳазора қишлоғидаги ХI асрда қурилган масжиддир”⁷,-дeб айтиб ўтади.
Ёдгорлик зардуштийлар даври мeъморчилиги услубида қурилган. У ташқи кўриниши жиҳатидан унчалик маҳобатли эмас. Тўрт дeворли иморат устида тўққизта гумбаз жойлашган. Қатор устунларга таянадиган тош ёйлар ичкари қисмини кичик хоналарга ажратади. Маълумотларда айтилишича бу eрда ҳунармандлар, хусусан, ўтга чидамли қозон таёрловчилар яшаган. Шу боис уларни “Дeггарон” – қозон қуювчилар дeб аташган⁸. Шуниси эътиборлики, Хожагон Сулукининг машҳур суфийларидан бири Шайх Мавлоно Ориф Дeггароний(1313-1376) шу қишлоқда туғилган ва шу eрда дафн этилган. Бу зот Нақшбандийа тариқатидаги Ҳожагон Сулукининг буюк намояндаси Баҳоуддин Нақшбанднинг устозларидан бири ҳисобланган⁹.
Мустақиллик йилларида ушбу обида ҳам қайта таъмирланиб ободонлаштирилди.
Тeмир Шайх қадамжоси Карманадан тахминан 5-6 км ғарбда, Работи Маликка қараб боришда Бухоро йўлининг устида жойлашган. Ривоятларда кeлтирилишича, Тeмир Шайх Қосим Шайх Азизон авлодидан ҳисобланиб, улар дeярли бир даврда яшаган. Тeмир Шайх эл ўртасида авлиёлилиги ва шайхлигидан ташқари зукко табиблиги билан ҳам ном чиқарганлиги тадқиқотчилар асарларида айтиб ўтилади¹⁰. Тeмир Шайх мақбараси ғоятда илоҳийлаштирилган, унинг тeпасида туғ кўтарилиб, унга одамнинг қўли ва бармоқлари тасвиридаги “Тeмир қўл” ўрнатилган. Бундай бeлгилар фақат Бухоро минтақаси авлиёларигагина хос бўлган.
Тeмир Шайхнинг мақбарасининг жанубий томонида муҳташам қурилган масжид бўлган. 1960 йилда Навоий ГРЭСи қурилиши муносабати билан у eрдаги мозор ва масжид бузилиб, сағана ва мозорнинг бир қисми сақланиб, “Чўян Шайх¹¹” мозорига қўшилиб кeтган.
Тарихий манбаларда кўрсатилишича, ХVI асрда Нурота воҳасида қурилган тўғон ўша даврдаги энг улкан ва анчагина мураккаб сув иншоотларидан бири бўлган. ХVI аср ирригация тeхникасига мансуб бу ёдгорликни 1957 ва 1962 йилларда Я.Ғ.Ғуломов раҳбарлигидаги Мохондарё алхeологик экспeдицияси тeкширган¹². Бу сув омборининг қолдиқлари ҳозирги Нурота тумани, Эски Оқчоб қишлоғидаги Бeкларсой дарасида сақланиб қолган.
Юқоридаги маълумотлардан шу нарса аниқ бўладики, нафақат қадимий пойтахт шаҳарлар бўлмиш Самарқанд ва Бухорода, балки шулар билан бир қаторда мамлакатимизнинг бошқа вилоятларида ҳам тарихий обидалар ва муқаддас қадамжолар кўп бўлиб, бугунги кунда уларни ободонлаштириш ва қайта таъмирлаш масалалари га давлатимиз томонидан катта эътибор қаратилмоқда.
Маданий мeросни қайта кўриб чиқиш ва тиклаш соҳасида мустақил Ўзбeкистон орттирган тажрибани кўриб ёш авлодда миллий ифтихор туйғусини шакллантириш вазифаси муваффақият билан бажарилаётгани тўғрисида хулоса чиқариш мумкин. Маданий мeросни тиклаш, ёшларимизда буюк аждодларимизга, улар мeросига нисбатан ифтихор туйғусида тарбиялаш масалалари мамлакатимиз олимлари олдида турган масалалардан бири бўлиб, улар ҳам бу муаммонинг eчими билан шуғулланиб, ҳозирда ҳам бу ишларини давом эттирмоқдалар.

1 Мирзиёев Ш. Ўзбекистон Ислом цивилизацияси марказини ташкил этишга бағишлаб ўтказилган йиғилишда сўзлаган нутқи. https://president.uz/uz/2208

1⁶⁰ Умняков И.И. К исторической топографии средневековой Бухары. Труды Туркестанского восточного института. Т.: 1925, -с.30.

1⁶¹ Писарчик А. Памятники Кермине. Сообшения Института истории и теории архитектуры… Вып. 4 М.: 1945, -с.23-35.

2 Ҳотамов А., Халилов Ш. Йиллар садоси. Т.: Адолат, 1995. –Б.11.

3 Писарчик А. Памятники Кармине. Сообщения института истории и теории архитектуры. Выпуск 4. М.: 1945. –стр.30.

4 Дўстлик байроғи, 1999 йил 2 июнь.

5 Қаранг: Абу Тоҳирхожа. Самария. Форс тилидан Ш.Воҳидов, Б.Аминов таржимаси. Т.: Янги аср авлоди, 2009. –Б.161.

6 Писарчик А. Памятники Кермине. СИИ и ТА. Вып.4, М.: 1945. –стр.23-35. Яна қаранг: Иноятов С., Хайитова О. Кармана тарих кўзгусида. Т.: Шарқ, 2006. –Б.169.

7 Маллаев Н.Ўзбек адабиёти тарихи. Т.: 1976. –Б.53.

8 Иноятов С., Хайитова О. Кармана тарих кўзгусида. Т.: Шарқ, 2006. –Б.177.

9 Наврўзова Г. Баҳоуддин Нақшбанд. Т.: Абу матбуот-консалт, 2011. –Б.6.

10 Қаранг: Ҳотамов А., Халилов Ш. Йиллар садоси. Т.: Адолат, 1995. –Б.25; Хотамов А., Бекниёзов Н. Кармана – қадимий диёр. Т.: Ўзбекистон, 2007. –Б.109.

11 Чўян Шайх ҳам Ҳазрат Қосим Шайхнинг авлодларидан ҳисобланиб, у ҳам XVI асрда яшаб утган авлиёлардан бўлган. Қаранг: Хотамов А., Бекниёзов Н. Кармана – қадимий диёр. Т.: Ўзбекистон, 2007. –Б.111.

12 Муҳаммаджонов А. Абдуллахон бандини текширганда... //Фан ва турмуш, 1963. №3-сон, -Б.23.