Марказий Осиё динлари

Уруғ-кабила динлари – тотемистик, анимистик тасаввурларга асосланган, ўз уруғидан чиккан сехргар, шамон ёки кабила бошликларига сиғинувчи динлар. Улар миллат динлари ва жахон динлари ичига сингиб кетган.

• Уруғ-кабила динлари – тотемистик, анимистик тасаввурларга асосланган, ўз уруғидан чиккан сехргар, шамон ёки кабила бошликларига сиғинувчи динлар. Улар миллат динлари ва жахон динлари ичига сингиб кетган.
• Хозирги Австралия, Жанубий Америка ва Африкадаги баъзи кабилаларда сакланиб колган.

• руҳлар мавжудлигига ишонч, табиат кучларини илоҳийлаштириш, ҳайвонот, ўсимлик ва жонсиз жисмларда руҳ, онг ва табиий қудрат борлиги ҳақидаги таълимот

• Сеҳргарлик (афсун, магия) реал натижалар олиш учун илоҳий кучларга таъсир этиш мақсадида амалга ошириладиган ритуаллар – урф-одатлар мажмуасидир

• Марказий Осиё халқларининг шаклланиши тарихининг мураккаб ва ўзига хос томонлари мавжуддир. Бу ҳудуд халқларининг дастлабки манзилгоҳлари Фарғона водийси тош даврида – эрамизгача бўлган 1 млн.- 500 мингинчи йилларда вужудга кела бошлаган. Қуйи палеолит давридаёқ бу ерларда (Тешиктош, Шеробод ва бош.) маънавий маданиятни шаклланганлигини ифода этувчи қояларга ўйиб тасвирланган расмлар, хайкалтарошлик пайдо бўла бошлайди. Инсон, ўсимлик ва ҳайвонларнинг рамзий ифодаларини ҳаёлий тарзда ўзаро бириктирган, уйғунлаштирган бу бадиий асарлар воқеликни инсон томонидан ҳақиқий ва ҳаёлий ўзлаштиришни ўзида ифода этиш билан бирга диний қарашларни ҳам вужудга кела бошлаганини ҳам билдиради.
• Неолит даврида “муқаддас” ҳайвонларга, она–худога бағишланган ҳайкаллар, тоат-ибодатлар, диний маросимлар билан боғлиқ буюмлар пайдо бўла бошлайди.

Зардуштийлик

• Зардуштийлик дини дунёдаги энг қадимги ва энг биринчи ваҳдоният – якка худолик динидир. Бу диннинг Ватани Хоразм эканлигини кўп олимлар таъкидлаб ўтканлар.
• Зардуштийлик мил. ав. II-I минг йилликларда Марказий Осиёда вужудга келган диндир. Зардуштийлик ваҳий орқали эълон қилинган жаҳон динларининг энг қадимийсидир. У инсониятга бошқа барча динларга нисбатан бевосита ва билвосита энг кўп таъсир ўтказган диндир.
• Инсоният тарихида ҳар бир киши устидан илоҳий ҳукм амалга оширилиши, жаннат ва жаҳаннам, қиёмат-қойим, унда таналарнинг қайта тирилиши, тана ва руҳ қайта бирлашиб мангу яшаши ҳақида биринчи бор шу дин доирасида фикр юритилган.
• Зардуштийлик дини пайғамбар Зардушт номига нисбат берилиб, шартли равишда шундай атаб келинади. Аслида эса у мазкур диннинг муқаддас китоби ҳисобланмиш Авестода «Маздаясна» дини деб аталган. Бу сўзни «Маздага сиғинмоқ» деб таржима қилиш мумкин. «Мазда» сўзи «дониш, донишманд, оқил» каби талқин этилади.

• Зардуштийлик яна «Беҳдин», яъни «Энг яхши дин» деб ҳам улуғланган. Унинг таълимотига кўра, барча эзгу борлиқ Мазданинг иродаси билан яратилган. «Мазда» сўзи олдига улуғлаш маъносини англатувчи «Ахура» қўшилиб, зардуштийликнинг илоҳияти – Ахура-Мазда номи пайдо бўлган. Бу – «Жаноб Мазда» ёки «Илоҳ» демакдир.
• Зардушт номи тадқиқотларда Заратуштра, Зардуст, Зороастр кўринишларида ҳам ишлатилади.
• Инглиз тадқиқотчи М. Бойс таъкидлашича, у мил. ав. 1500-1200 йиллар орасида яшаган. Зардушт Марказий Осиё ҳудудида мавжуд бўлган кўпхудоликка асосланган қадимий диний тасаввур ва эътиқодларни ислоҳ қилиб, янги динга асос солган.
• Мэри Бойс. Зороастрийцы. Верование и обычаи. М., 1988, С 4.