Maqom san’ati

Aim.uz

Maqom san’ati

Maqom san’ati o‘zining ko‘p asrlik tarixiga ega. Maqom kuylarining ibtidoiy shakllari eramizdan avvalgi uzoq davrlar musiqa madaniyatiga borib taqaladi. Bunda xalq musiqasining kuy, ohang va ritm usuli bobida erishgan natijalari murakkab maqom san’atining rivojlanishiga ta’sir ko‘rsatdi. Sharq olamida mashhur bo‘lgan o‘n ikki maqom tizimining saroy musiqasidan munosib o‘rin olishida Amir Temurning xizmatlari katta bo‘lgan. Sohibqironning harakati bilan bu murakkab san’at ilmining bilimdon utsozlari turli mamlakatlardan bizning diyorimizga keltirilgan edi. Alisher Navoiy aytadi:

Yey Navoiy, sen dog‘i qilsang tama’ sayri Hijoz Qil Iroq ohangi, tark aylab Xuroson men kibi,

Bu g‘azalda Iroq, Hijoz nomlari bilan ulug‘ haj safariga ishora qilingan. Maqom asli arabcha so‘z bo‘lib o‘rin, joy, daraja, martaba, manzilgoh kabi tushunchalarni ifodalaydi. Maqom mukammal pardalar uyushmasi doira usullari mushtarakligida ijod etilgan cholg‘u kuy va ashulalar majmuasi mazmunini ham ifodalaydi. Hozir O‘zbekitsonda maqomlarning uch turi mavjud:

Olti maqom (S’hashmaqom yoki Buxoro maqomlari).

Xorazm maqomlari.

Farg‘ona-Toshkent maqomlari.

S’hu kunga qadar xalqning sevimli kuylari bo‘lib kelayotgan S’hashmaqom (olti maqom) duvozdah maqom zaminida shakllanib bordi. S’hashmaqom olti turkumdagi maqomlarni o‘z ichiga oladi: Buzruk, Ros, Navo, Dugoh, Segoh va Iroq. Bu maqomlardan har biri uch butoqdan tashkil topadi: 1. Mushkilot - faqat cholg‘u asboblari bilangina ijro etiladi; 2. Nasr - cholg‘u va ashula bilan ijro etiladi; 3. Ufor - cholg‘u, ashula va o‘yin bilan ijro etiladi.

XIV-XV asrlarda ajoyib musiqiy san’atkorlar - sozandalar, batsakorlar, hofizlar, raqqoslar faoliyat ko‘rsatdilar. Abduqodir Noyi, Qulmuhammad S’hayxiy, Husayn Udiy, S’hohquli G‘ijjakiy, Mavlono Qosim Rabboniy, Darvesh Ahmad Qonuniy, Hoja Yusuf Andijoniy, Usod S’hodiy, Mavlono Najmiddin Kavkabiy o‘sha davrning mashhur san’atkorlari edilar. Ulug‘bek, Jomiy, Navoiy, Binoiy kabi allomalar ham musiqa ijrochiligi, musiqa nazariyasi bilan shug‘ullandilar.

Tanbur, chang, qonun, ud, barbat, rubob, qo‘buz, ro‘d, g‘ijjak, shamoma (musiqor), chag‘ona, kungura, arg‘unun (hozirgi organ cholg‘u asbobi shundan olingan) va boshqalar asosiy cholg‘u asboblari bo‘lgan.

Bu cholg‘u asboblari malakali utsalar tomonidan yasalgan bo‘lib, utsalar ko‘pincha tut yog‘ochidan foydalanganlar, torni ipakdan yasaganlar. Cholg‘u asboblarini qimmatbaho toshlar qadab va go‘zal naqshlar bilan chiroyli qilib bezatganlar.

Dunyoda musiqani sevmaydigan, undan ta’sirlanmaydigan inson bo‘lmasa kerak. Go‘zal kuy-qo‘shiq kishi kayfiyatini ko‘taradi. Musiqani tushunish uchun tarjimonning keragi yo’q. S’hu sababli ham S’hopen, Betxoven, Motsart, Bax, Chaykovskiy, Shostkovich kabi buyuk batsakorlar yaratgan asarlar hamma millatlarning faxri hisoblanadi.

Qadimda har bir o‘zbek xonadonida albatta biron bir cholg‘u asbobi osig‘liq turgan. S’hu xonadon sohiblari bu musiqa asbobini chalishni yaxshi o‘zlashtirganlar. Xorazmda bir qator musiqiy yo’nalishlar mavjud boiib, ular sozandachilik, dotsonchilik, yallachilik, xalfachilik kabi ko‘rinishlarida aks etadi. Xorazm suvoralarini tinglash har bir insonga estetik zavq bag‘ishlaydi.

Ko‘nglima bir gul g‘amidin sanchilibdur xorlar,

Oh kim, har xordin jonimdadur ozorlar.

Aylamish ko‘nglimni jilvayi laylivashi,

Kim asiri g‘amzasidirlar pari ruxsorlar ...

Muniso, ag‘yor gar hamsuhbat o‘lsa yor ila,

Bo‘lma mahzun, hamdami gul bo‘lg‘usidir xorlar.