Maqom asoslari

Mavzu: DUGOH MAQOMI.

Reja:

1.Dugoh maqomi haqida tushuncha.

2.Dugoh maqomi Nasr bo’limi

3.Dugoh maqomi Mushkilot bo’limi.

SHashmaqom tarkibiga kirgan to‘rtinchi maqom - Dugoh maqomidir. Dugoh atamasi ikki o‘rin, ikki joy ma’nosini bildiradi. O‘n ikki maqom majmuasida Xusayniy moqomining SHo‘‘balaridan biridir. Dugoh maqomining Xusayniy SHo‘‘basini, ya’ni Dugoh Xusayniyni tinglab ko‘rilsa, kuy boshlanishidagi tovushlar oralig‘idagi daromaddan oldin keladigan ikki pardani guvohi bo‘lamiz. YA’ni ashula tonikadan oldingi pardadan boshlanadi.Ey tan bas ayla g‘amli qish o‘tsa bahor bo‘lur shunga o‘xshash ijrolarni dugoh maqomining ko‘p SHo‘‘balarida uchratish mumkin. Dugoh SHashmaqom tarkibida mustaqil maqom bo‘lib, boshqa maqomlar singari cholg‘u va ashula bo‘limlaridan iboratdir. CHolg‘u qismi va SHo‘‘balari turkum tarzida ijro etiladi. Dugohning cholg‘u yo‘llari Tasnifi Dugoh, Tarjei Dugoh, Garduni Dugoh, Peshravi Dugoh, Samoi Dugoh, Muhammasi Dugoh, Muhammasi CHorgoh, Muhammasi Hoji Xo‘ja, Muhammasi CHor Sarxona, Saqili Ashqullo deb nomlanadi. Dugoh maqomining cholg‘u yo‘llari kuy tuzilishi jihatdan mukammal asarlar bo‘lib, ular badiiy bo‘yoqlarga boydir. CHolg‘u bo‘limidagi kuylar ijro etilgandan so‘ng ashula yo‘li SHo‘‘balariga o‘tiladi. Ashula bo‘limi birinchi guruh SHo‘‘balari taronalari bilan yaxlit holda turkum tarzida ijro etiladi.

Bular asosiy yo‘llar sanalib, Saraxbori Dugoh, Talqini CHorgoh, Orazi Dugoh, Xusayniy Dugoh SHo‘‘balaridir va Ufar CHorgoh qismidir.Sarahbori Dugoh maqom SHo‘‘balarining asosiy mazmunini tashkil etadi va Navoiyning:

Xolu xating xayolidin, ey sarvi gul uzor,

Gahi ko‘zimga xol tushibdur, gahi g‘ubor

nomli mashhur g‘azali bilan ijro etiladi. Sarahbori Dugoh kuy tuzilishi jihatdan murakkab bo‘lib, bir necha kuy qismlaridan tarkib topgan. Uning daromad va miyonxat qismi cholg‘u muqaddima bilan boshlanib, yana bosh pardaga qaytib tushadi. Uchinchi xat Zebo pari avj, to‘rtinchi, oltinchi xatlar CHorgoh namudi, ettinchi xat tushirim qismlaridan iboratdir. Sarahbori Dugoh Farg‘ona - Toshkent ijrochiligida mashhur bo‘lgan CHorgoh yo‘liga juda yaqinlik seziladi va keyin oltita taronasiga ulanib ketadi. Oltinchi taronasi suporish orqali Talqini CHorgoh, Nasri CHorgoh, Ufori CHorgoh ashula yo‘llariga ulanadi. Talqini CHorgoh kuy bilan boshlanib, Daromad, Miyonxat, Muhayyari Chorgoh namudi va tushirim qismlari mavjud. Dugoh maqomining Nasr SHo‘‘balaridan biri uchta taronasi bir-biriga ulanib ketadi. Oxirgi taronasida suporish aytilib, Xusayniy Dugohga ulanib ketadi. Bu ijro rivojlanib, Farg‘ona-Toshkent mashhur ijro yo‘llaridan Dugoh Xusayniy turkumlariga olib keladi. Surnay Dugohi, o‘yin Dugohi ham shu ijroning davomiyligidir. Dugoh Xusayniy olti qismli ashula yo‘llarini birlashtirgan. Ular bir-birlaridan Dugoh Xusayniy I, II, III, IV, V, VI deb farqlanadi.Dugoh maqomining ikkinchi guruh SHo‘‘balari Savti CHorgoh, Mo‘g‘ulchai Dugoh, Oromijon - deb nomlangan ashula yo‘llari va ular asosida yaratilgan ashula namunalaridan iborat. Bular ichida murakkabrog‘i Savti CHorgoh bo‘lib, Talqincha, Qashqarcha, Soqiynoma, Ufar shahobchalari turkum tarzida ijro etiladi. Savti CHorgohning Qashqarcha, Soqiynoma yo‘llari bir-biriga o‘xshash bo‘lib, Ufari esa CHorgoh va Ufari Oromijon bilan hamohangdir.Dugoh maqomining ikkinchi guruh SHo‘‘balaridan biri «Sarahbori oromijon» deb atalib, birinchisi Sarahbori Oromijon, Oromijon, Ufori Oromijon deb atalgan uch qismga bo‘linadi. S.O. Daromad, Miyonxat, Muhayyari CHorgoh namudi va tushirish qismlaridan tarkib topgan. Boburning mashhur bayti bilan ijro etiladi:

Jonimdan o‘zga yori vafodor topmadim,

Ko‘nglimdin o‘zga mahrami asror topmadim.

Dugoh maqomi asosida juda ko‘p ashula yo‘llari yaratilgan bo‘lib, ayniqsa, Farg‘ona-Toshkent ijrochiligida Dugohi Husayniy, CHorgoh turkumlari juda mashhurdir. Dugohi Xusayniyning shahobchalari oltita bo‘lib, I-Sarahbori usulda, II-Savti usulda, keyingisi Qashqarcha usulda ijro etiladi. Dugoh Husayniyning surnay yo‘llari ham mashhur bo‘lib, Surnay Dugohi, mushkuloti dugoh, Samoyi Dugoh deb nomlanadi. YAna bir mashhur turkum «CHorgoh» bo‘lib, I, II, III, IV, V, VI tartibida ijro etiladi. CHorgoh I, kuy tuzilishi jihatdan Sarahbori Dugohning bir ko‘rinishidir. CHorgoh II esa Savti CHorgohning o‘zgacha variantidir. Savti CHorgoh va CHorgoh III ning kuy tuzilishi bir xildir. CHorgohning IV, V, VI shahobchalari kuy mavzui jihatdan bir-birining ritmik variantidir. CHorgoh yo‘llari asosida ko‘plab cholg‘u yo‘llari, patnisaki ashulalar, surnay yo‘llari yaratilgan bo‘lib, ular xalqimiz musiqa merosining rivojlanishida juda katta qiymatga ega.