Маoлумотнома

 

---

58 
7.1. Чаққонлик ва уни тарбиялаш усулияти 
Ҳаракатларнинг координациявий мураккаблиги чаққонликнинг 
биринчи ўлчовидир. Агар ҳаракатнинг фазо, вақт, куч характеристикалари 
ҳаракат вазифасига мос бўлса, ҳаракат етарли даражада аниқ бўлади, ҳаракат 
вазифалари ҳаракатнинг аниқлиги тушунчасини келтириб чиқаради. 
Ҳаракатнинг аниқлиги чаққонликнинг иккинчи ўлчовидир. 
Ҳаётда ва спортда дуч келиши мумкин бўлган барча ҳаракатларни 
икки гуруҳга ажратамиз. 
1. Нисбатан стереотип ҳаракатлар. 
2. Ностериотип ҳаракатлар. 
Енгил атлетика йўлкасида, текис жойда югуришлар, улоқтириш ва 
сакрашлар, гимнастика машқлари, биринчи гуруҳ ҳаракатларига, спорт 
ўйинлари, яккама-якка олишув, слалом, кросс ва шу кабилар иккинчи гуруҳга 
киритилади. Стереотип ҳаракатлардаги аниқлик, киши бу ҳаракатларни 
бажаришнинг қанчалик узоқ машқ қилганлигига ва уни техникасини 
ўзлаштирганлигига боғлиқ. Агар инсон тўғридан-тўғри, тайёргарликсиз Янги 
ҳаракатларни бирданига бажара бошласа, ҳаракатни ўзлаштириб олиши учун 
вақтни турлича сарфланишига қараб чаққонликка баҳо берилади. Шунинг 
учун Янги ҳаракатни ўзлаштириб олишга кетган вақт шуғулланувчида 
чаққонлик сифатининг кўрсаткичларидан биридир.
Юқорида айтганлрни ҳисобга олиб, биринчидан чаққонликни Янги 
ҳаракатларни тезда ўзлаштириб олиш қобилияти (тез ўрганиш қобилияти), 
иккинчидан, ҳаракат фаолиятини тўсатдан ўзгараётган шароит талабларига 
мувофиқ тезда қайта мослаш деб тушуниш тўғри бўлади. Бу таърифимиздан 
кўриниб турибдики, чаққонлик – бу баҳолаш учун ягона ўлчовга (критерийга) 
эга бўлмаган мураккаб комплексли фазилатдир. Ҳар бир муайян ҳолда, 
шароитга қараб у ёки бу критерийни танлаб оладилар. Чаққонлик анчагина 
хусусий фазилатдир. Спорт ўйинларида чаққон бўлиб, гимнастикада унчалик 
чаққонлик кўрсата олмаслик мумкин. Чаққонликнинг ҳаётий муҳим ҳаракат 
сифати тарзида намоён бўлиши гавданинг нисбатан кам ҳаракатда бўлгани 
ҳолда, қўллар билан моҳирона ҳаракат қилишда қўл чаққонлигини намоён 
бўлиши (ажратувчи, слесарлик, уймакорлик, дурадгорлик, станокда ишлаш, 
косиблик ва бошқаларда) кўзга ташланади. Ҳар қандай ҳаракат қанчалар янги 
бўлиб туюлмасин, доимо координациявий боғланишлар асосида бажарилади.
Схема тарзида ҳар қандай индивид янгидан-янги ҳаракатларнинг 
барчасини олдиндан ўзлаштирган тажрибалари заҳираси асосида 
ўзлаштиради ва мустаҳкамланган, ғоят кўп элементар координациявий 
бўлакчаларнинг йиғинини тузади. Кишида ҳаракатлар координацияларининг 
заҳираси, ҳаракат кўникмалари замини қанчалик кўп бўлса, у янги 
ҳаракатларни шунча тез ўзлаштириб олади. Унда чаққонлик даражаси 
айтарли юқори бўлади. Чаққонликнинг намоёнлик даражаси анализаторлар 
фаолиятига, жумладан, ҳаракат анализаторларининг фаолиятига боғлиқдир. 
Индивиднинг ҳаракатларни аниқ таҳлил этиш қобилияти қанчалик 

---

59 
ривожланган бўлса, Янги ҳаракатларни тез эгаллаб, уларни қайта 
ўзлаштириш, янгилаш имкониятлари шунчалик юқори бўлади. Спорт билан 
эндигина шуғуллана бошлаган кишиларди ҳаракат туйғуси (кинестезия) 
кўрсаткичлари заҳирасига таяниб ўргатиш (ўқитиш) жараёни йўлга қўйилади. 
Бошқача қилиб айтсак, шуғулланаётганларда ўз ҳаракатларини аниқ сезиш ва 
идрок қилиш қобилиятлари қанчалик яхши бўлса, Янги ҳаракатларни улар 
шунчалик тез ўзлаштирадилар. Чаққонлик марказий нерв системасининг 
пластиклигига ҳам боғлиқ ва унинг даражаси шу билан аниқланади. 
Чаққонлик, психология нуқтаи назаридан, ўз ҳаракатларини ва теварак 
атрофидаги ҳаракатни ижро этиш, шароитни идрок этиш қобилияти қанчалик 
эканлигига, шунингдек, шуғулланувчининг ташаббускорлигига боғлиқ. Бу 
ҳаракат сифати мураккаб ҳаракат реакцияларининг тезлиги ва аниқлигини 
намоён қилишда жуда муҳим роль ўйнайди.