Мақола ва тезислар номи

Kalit so’zlar: 
Sug’orish, muvaqqat ariq, disk, kanalqazgich, deformatsiya, ag’dargich, lemex, 
tayanch chang’i. 
Qishloq xo’jaligi iqtisodiyot rivoji, aholi bandligi va daromadlari o’sishini ta’minlaydigan eng 
muhim sohalardan biri. Shu boisdan Respublikamizda qishloq xo’jaligini zamon talablari, strategik 
yondashuvlar asosida taraqqiy ettirish chora – tadbirlari izchil amalga oshirib kelinmoqda.
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 29 dekabrdagi Oliy Majlisga 
Murojaatnomasida ham barcha sohalar qatori qishloq va suv xo’jaligi soxalarini yanada 
rivojlantirishga alohida urg’u berildi. Qishloq xo’jaligini modernizatsiya qilish, raqamlashtirish, 
yerlarning unumdorligini oshirish, zamonaviy agrotexnologiyalarni joriy etish, suvni tejaydigan 
texnologiyalar joriy etiladigan yer maydonlarini besh barobargacha oshirish kabi bir qator muhim 
vazifalar belgilab berildi [1].
Ma’lumki, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, ekinlarni hosildorligini oshirish o’z-
o’zidan sug’orishga bog’liqdir. Qishloq xo’jaligi ekinlarini sug’orishda sug’orish tarmoqlaridan 
foydalaniladi. Sug’orish tarmoqlari foydalanish muddatiga ko’ra doimiy va muvaqqat tarmoqlarga 
bo’linadi. Muvaqqat sug’orish tarmoqlari sug’orish mavsumi boshida olinib, sug’orish mavsumi 
tugallanishi bilan tekislab yuboriladi. Muvaqqat tarmoqlarni qazish uchun ariqqazgich- 
tekislagichlardan foydalaniladi: ular ariqni 20 - 40 1/sek. dan 100 - 200 1/sek. gacha suv o’tkaza 
olishini hisobga olgan holda tanlanadi.
Qishloq xo’jaligi mashinalarining muvaqqat tarmoqlar orqali o’ta olishlari uchun ariqning 
chuqurligi 30 sm dan ortiq bo’lmasligi va devorlari yotiq, ya'ni qiyaligi 1:4 atrofida bo’lishi lozim. 
Respublikamiz sug’oriladigan dehqonchiligida ekinlarni sug’orish uchun vaqtinchalik sug’orish 
tarmoqlarini hosil qilish maqsadida KOP-500A, КЗУ-0,5, КПУ-2000А, КБН-0,35, КЗУ-0,3 ariq 
qazgichlardan foydalanib kelinmoqda. Ushbu ariq qazgichlar tuprоqni qаzish, qаzilgаn tuprоqni 
ko’tаrish vа uni kаnаl qirg’оg’igа jоylаsh vа surish ishlаri bilаn bir qаtоrdа, uning sirtini tеkislаsh 
vа silliqlаsh, hаmdа nishаbligini tа’minlаsh ishlаrini bаjаrishlаri zаrur. Ushbu ariq qazgichlarning 
tahlili shuni ko’rsatadiki, qattiq maydonlarda ariq qazishda ko’p energiya talab etilishi, namlik past 
bo’lgan maydonlarda yirik kesaklar miqdori ko’payishi va ish uskunalarining deformatsiyaga 
uchrashi natijasida geometrik shaklini yo’qotishi, ariq qazish jarayonida ish jihozini tortish uchun 
katta miqdorda energiya talab etilishi, tuproq qarshiligining kattaligidir. Yuqoridagilarni inobatga 
olib muvaqqat ariq qazgich ish samaradorligini oshirish maqsadida ag’dargichining old qismiga 
tuproqni yumshatish qarshiligini kamaytirish, tuproq fraksiyasi va nishabligi sifatini yaxshilash 
maqsadida to’g’ri disklar o’rnatildi.
Takomillashgan ariq qazgich rama, asosiy ish jihoz ramasi, ag’dargich, uning old qismiga bir-
biriga nisbatan 30 – 35 sm oraliqda o’rnatilgan to’g’ri disklar , lemex, chang’i, disk o’rnatilgan 
stoykalardan iborat. To’g’ri disklar stoykalarga biriktiruvchi gupchak - o’q yordamida o’rnatilgan. 
Takomillashgan ariq qazgichning ishlash texnologik jarayoni quyidagicha: ariq qazgich ish 
jarayonida traktorning orqa tomoniga osma tarzda o’rnatilib ish holatiga keltiriladi. Traktorning 

---

623 
ilgarilanma harakati evaziga ishchi jihoz tuproqqa ma’lum chuqurlikda tushuriladi. Muvaqqat ariq 
qazish jarayonida bir-biriga nisbatan ma’lum oraliqda joylashtirilgan kesuvchi to’g’ri disklar 
tuproqqa botib, tuproq bilan ilashishi natijasida o’z o’qi atrofida aylanma harakat qilib belgilangan 
chuqurlikda ag’dargich oldidagi tuproqni kesib berib, kesilgan tuproq qatlami ag’dargich yordamida 
yon tomonga surilib kanal hosil qilinadi. Natijada agregatning ishlash jarayonida tortishga qarshilik 
kuchi kamayadi. Ariq qazish jarayonida disklar yordamida tuproq qatlamining kesib berilishi 
hisobiga ariq yon tomonining qiyaligi va geometrik shaklining bir xilligi ta’minlanishi natijasida 
sifatli ariq hosil bo’ladi. Takomillashtirilgan ariq qazgich orqali muvaqqat ariq hosil qilinganda 
energiya sarfini kamaytirgan holda ish unumdorligini 8-10 % oshirish imkonini beradi.