569
(kommunikativlik), refleksivlik, empativlik, bag’rikenglik, moslashuvchanlik, kreativlik (ijodiy
tafakkur) kabi sifatlarni qamrab oladi.
Ko’plab mualliflarning tadqiqotlari tahlillari shuni ko’rsatadiki, ijtimoiy kompetentlik va
uning turlarini shakllanishi barcha sohalarda faoliyat olib boruvchi mutaxassislarning yoki bo’lajak
mutaxassislarning mavjud kasbiy faoliyati uchun muhim.
Inson hayotida kasbiy faoliyatning muhimligini tan olgan holda, oliy o’quv yurtida tahsil
olish davrini muhimligini inkor qilish noto’g’ri, ushbu davrning qadri shundaki, nafaqat kasbiy
hayotga, balki hayotni o’ziga tayyorlovchi ma’lum bir o’tish davridir. Talabalik davri hayotga
tayyorlov emas, balki hayotning o’zidir. Oliygohda tahsil davri 4-5 yil davom etadi. Yoshlar uchun
bu ahamiyatli qiziqarli va muhim voqealar bilan to’la, ko’p holatlarda kasbiy faoliyat bilan bog’liq
bo’lmagan voqea-hodisalarga boy bo’ladi. Ma’lum bir davr o’tib, odamlar tomonidan talabalik
yillari hayotning eng baxtli va qiziqarli yillari sifatida yodga olinadi.
Biroq, talabalik davri salbiy xotiralarga ega bo’lganlar ham kam emas. Bunga oliygohni
noto’g’ri tanlanishi, shaxsiy hayotdagi muvaffaqiyatsizliklar, talabalik hayotiga va oliygoh muhitiga
moslasha olmaslik, tengdoshlar va o’qituvchilar bilan muloqotga kira olmaslik, ijtimoiy hayotda
ishtirok eta olmaslik, bo’sh vaqtidan unumli foydalana olmaslik va h.k.lar sabab bo’lishi mumkin.
Bunday holat, talabada ijtimoiy kompetentlik yoki uning alohida belgilari mavjud emasligi yoki
past darajada shakllanganilini haqida guvohlik beradi.
Oliygohda tahsil olish jarayonida ijtimoiy kompetentlikni shakllanishning muhimligi haqida
gapirganda, S.S. Baxteeva ta’kidlashicha, “birinchidan, bu davrda shaxs kasbga va gumanitar
bilimlarga ega bo’ladi, kasbiy, shaxsiy va umummadaniy tayyorlanadi, shu bilan birga ularni
uyg’unlashgan sinteziga qulay imkon yaratiladi; ikkinchidan, bu davrda eng muhim qadriyatlarni
anglash, dunyoqarashi va “Men”, shaxsiy hayot tarzi shakllanadi” [2].
Talabalarda ijtimoiy kompetentlikni ro’yhatini aniqlashda, oliygoh ularning shakllanishi
uchun yaratib bergan sharoit va imkoniyatlari muhim omillaridan hisoblanadi.
Shulardan kelib chiqib, bizningcha, oliygoh talabasining ijtimoiy kompetentligi o’z ichiga
quyidagilarni (partsial kompetentliklar): muloqotda, fuqaroviy, madaniy-hordiqiy, hamda ijtimoiy-
shaxsiy komponentlarni o’z ichiga oladi. Talabaning ijtimoiy kompetentligini yagona partsial
kompetentsiyalarning birligi sifatida o’zaro bir-biri bilan uzviy bog’liq, ular bir-biriga ta’sir etadi,
to’ldiradi va qisman bir-biri bilan o’rin almashadi. Qabul qilingan tizim va tarkibga ko’ra, har
qanday partsial kompetentlik quyidagilarni o’z ichiga oladi:
1) kognitiv komponent,
2) aksiologik komponent,
3) motivatsion komponent,
4) ahloqiy komponent,
5) hissiy-irodaviy,
6) shaxsiy komponent.
Shaxsiy komponent shaxsning ijtimoiy-psixologik sifatlarini birlashtirib, ular ijtimoiy
kompetentligida namoyon bo’ladi. Zamonaviy ijtimoiy-psixologiya fanida shaxsning ijtimoiy-
psixologik xususiyatlari sanog’i muammosi hamon dolzarbligini yo’qotmagani bois, ijtimoiy-
psixologik sifatlarni tanlashda G.M.Andreevaning bergan ta’rifidan foydalanishimiz mumkin:
“Shaxsning ijtimoiy-psixologik xususiyatlari bu-real ijtimoiy guruhlarda, boshqa insonlar bilan
muloqotda va o’zaro faoliyatda shakllanuvchi sifatlardir»[1]. Bu ta’rifdan ko’rinib turibdiki,
ijtimoiy-psixologik xususiyatlarning miqyosi nihoyatda keng va tadqiqotchiga ularni tanlashda
ma’lum ma’noda erkinlik berilgan.
Talabaning ijtimoiy kompetentligi uning atrofdagilar bilan munosabatida, ya’ni tezkor
ijtimoiy moslashuv, ijtimoiy hamkorlikni amalga oshirishda, sog’lom turmush tarzida, faoliyatning
asosiy turlarida muvafaqiyatga egaligi, o’zining hozirgi va kelajak hayotiga mas’ulligidir.
Kelajakda oliy o’quv yurtini tamomlagandan so’ng, ijtimoiy kompetentlikka egaligi, unga
muvaffaqiyatli kasbiy va mavqe darajasini o’sishida katta madad bo’ladi.
Do'stlaringiz bilan baham: