Мақола ва тезислар номи

Foydalanilgan adabiyot: 
1. Adabiy tilning me’yori va nutq madaniyati. A.Musayev,G.Umrzoqova 
2.Nutq madaniyati.N.Mahmudov, A .Rafiyev 
3.Uzedu.uz, eduportal.uz saytlari 
4.Abdulla Avloniy “Turkiy guliston yoxud axloq” asari 
5.Bolalar psixologiyasi (oliy o’quv yurtlari talabalari uchun ) 
 
 
 
USMONIYLAR JORIY ETGAN “DEVSHIRME” TIZIMI HAQIDA BA’ZI 
MULOHAZALAR
Murtozayev M.M. 
Samarqand davlat universiteti talabasi
Ilmiy rahbar: Xamroqulova Sh.Sh. 
Tarix fanlari bo‘yicha falsafa doktori (Phd) 
 
Annotatsiya: 
Ushbu maqolada Usmonli turklar davlatida joriy etilgan “devshirme” 
solig‘ining vujudga kelishi, mazmuni va maqsadi haqida ba’zi mulohazalar keltirilgan.
Kalit so‘zlar: 
harbiy tizim, yanicharlar, xristian aholi, qullik, sulton, soliq. 
Usmoniylar davlatining ulkan imperiya bo‘lib yetishishida nafaqat sultonlarning amalga 
oshirgan siyosati, balki davlatning harbiy tizimi va bo’ysundirilgan aholini qullikka olishning ham 
qaysidir ma’noda ahamiyati katta. Bizga ma’lumki, Usmoniylar imperiyasida harbiy sohada 1365- 
yilgi sulton Murod I islohotidan so‘ng yanicharlar qo‘shini rasman tashkil topdi. Yanicharlarning 
paydo bo‘lish tarixi biroz ertaroq sodir bo‘ladi. Gap shundaki, sulton Orxon davrida yanicharlar 
paydo bo‘lgan edi. Ular sultonga sodiqlik qasamyodini va islom dinini qabul qilgan harbiy 
asirlardan iborat edi. Murod I davriga kelib esa yanicharlar qo‘shinini tashkil etish biroz o‘zgardi. 
Ya’ni devshirme tizimi joriy etildi. Devshirme o‘zi nima? Devshirme turkcha so‘z bo‘lib, “yig‘ish”, 
“to‘plash” kabi ma’nolarni anglatadi [1: 88] Bolgariya va Serbiyada bu to‘plam “qon solig‘i”, 
Yunonistonda “bolalar solig‘i” [2: 37] deb nomlangan. Hukumron doiralarning qanday ehtiyojlarini 
qondirish uchun devshirme kerak edi? Sultonlar atrofdagi amaldorlari va harbiylariga 
ishonishmagan. Chunki zodagonlar sinfi sulolani va hukmdorni tez-tez almashtirishga urinishgan. 
Saroyda ko‘plab fitnalar yuz bergan. Bu davlatning siyosiy beqarorligiga sabab bo‘lardi. Bundan 
tashqari imperiya ko‘p millatli edi. Bu tizim bosib olingan yerlarni turklashtirish va 
islomlashtirishga yordam bergan. O‘sha davrdagi Usmoniylar byurokratiyasi orasida mashhur 
bo‘lgan “Hukmdorlar yoki hukmdorlar uchun qoidalar” kitobida agar sulton turli millat vakillarini 
yollasa, unda “ barcha millatlar bir-biridan ustun turishga intiladi… Agar armiya bitta millatdan 
bo‘lsa, xavf paydo bo‘ladi” deyilgan edi. Turkiya tarixiga bag‘ishlangan asarlarda yanicharlar 
korpusini bolalikdan sultonga ko‘r-ko’rona sadoqat va musulmon aqidaparastligi ruhida 
tarbiyalangan bolalar bilan to‘ldirish zarurligi odatda birinchi o‘rinda turadi. Biroq, ba’zi tarixchilar 
devshirme tizimini kenroq talqin qilgan. Nemis turkologi X.Mordtmann devshirme “xristian 
bolalarini majburiy ravishda yollash, yanicharlar korpusi va sulton saroyida xizmat uchun zaxira 

---

497 
yaratish uchun” [3: 992] deb ta’riflagan. Turkiya harbiy tarixining taniqli tadqiqotchisi prof. 
I.X.Uzuncharshili devshirme to‘g‘risidagi qonun ikkita asosiy maqsadni ko‘zda tutgan degan fikrni 
ilgari suradi: yanicharlar korpusi askarlariga bo‘lgan ehtiyojni qondirish va xristian yoshlarini 
zo‘rlik bilan islomlashtirish va turklashtirish yo‘li bilan Bolqonda turk musulmon aholisini 
ko‘paytirish [4: 13].
Aslida devshirme musulmon olamida mavjud bo‘lgan qullik institutining davomi, o‘ziga xos 
tarixiy vaziyatga muvofiq qullarni sotib olishning o‘zgartirilgan usuli va vositasi edi. Devshirme 
tizimi mos ravishda 3, 5, 7 yillikni o‘z ichiga olar edi. Bunga sabab dastlabki davrlarda sultonga 
qo‘shin va qullikka ishlatish uchun ko‘proq odam kerak edi. Shuning uchun har 3 yilda bolalar 
yig‘ib ketilgan. Turkiyada XVII asrda boshlangan ichki tanazzul, harbiy kuchning zaiflashuvi va 
Yevropadagi raqiblarning tobora rivojlanib borishi natijasida yangi yirik yurishlarni amalga 
oshirishning iloji yo‘qligi sabab endilikda devshirme tizimi har 7 yillikda amalga oshirila 
boshlangan. Shu bilan birga yanicharlar ko‘rpusining shaxsiy tarkibida katta o‘zgarish yuz berdi. 
Uni endi yanicharlar farzandlari va turklar to‘ldira boshladilar. Devshirmeda qabul 
qilinuvchilarning yoshi va sonida ma’lum bir norma yo‘q edi. Yollangan yigitlarning yoshi 8 
yoshdan 20 yoshgacha bo‘lgan. Biroq ba’zi manbalarda 5-10 yoshli bolalarni ham olib ketish 
kuzatilgan. XVI asrning birinchi yarmidagi devshirmega yollash to‘g‘risidagi qonunga ko‘ra har 
qirq uydan bitta bola yollanishga majbur bo‘lgan. Sultonlar tomonidan berilgan topshiriqqa ko‘ra 
oilada bitta o‘g‘il bo‘lsa devshirmega olinmagan. Bu sultonlarning insonparvarligi emas, balki bu 
oilada keyingi ishchi kuchiga zamin yaratish. Ya’ni bu bola kelajakda oila qursa ishchi kuchi 
ko‘payadi. Mana shu narsa sultonlarga kerak edi. Yollashda yana ba’zi istisno ham mavjud edi. 
Oilali yigitlar ham devshirmega olinmas edi. Natijada ota-onalar farzandlarini olib qolish 
maqsadida ularni 10-15 yoshlaridan uylantirib qo‘yishgan. Lekin sultonlik tomonidan 
uylanganlardan soliq olish belgilangan. Ba’zi ota-onalar bolalarini tog‘larga yashirib qo‘yishgan, 
atayin bolalarni mayib qilishgan. Chunki devshirmega mayib, kuchsiz, xunuk, kalta, uzun yigitlar 
olinmagan. Dastlab devshirmega olinganlar 2-3 ming kishi bo‘lsa, XVII asr birinchi yarmida 
kamaya boshlagan. Devshirmega olish aholi orasida ikki xil qabul qilingan. Ba’zi oilalar uchun 
devshirmega yollash fojea hisoblangan.Ya’ni ular olib ketilgandan so‘ng sultonning quli sifatida 
portlarda, qal’alar qurilishida ishlatilgan. U yerdan tirik qaytish amrimahol edi. Yana ba’zi oilalar 
ahvolini yaxshilanishiga umid qilishgan. Sababi farzandi sulton saroyida ma’lum lavozimni 
egallasa, oilasiga yordam berishidan manfaatdor edi. Hattoki sulton Mehmed II Konstantinopolni 
egallagan davrda 48 ta vazirdan atigi 18 tasi (ba’zi ma’lumotlarda 12) kelib chiqishi turk bo‘lgan. 
Shuning uchun ba’zi turklar sulton “Devon”ini “qullar bozori” deb atashgan. Devshirme 
Usmoniylar jamiyatiga ko‘plab buyuk insonlarni berdi. Ular orasida buyuk vazir Mehmed Sokollu 
ham bo‘lgan. U serb oilasida tug‘ilgan. Asl ismi Boyo Nenadich bo‘lgan. Qolaversa armanistonlik 
me’mor Sinan, yunon millatiga mansub harbiy rahbar Ibrohim Posho va Mag‘rib gubernatori Qilich 
Ali Posholar ham bor edi. XVI asr oxiridan boshlab yanicharlarning tartibi o‘zgarib ketdi. Unga 
musulmonlarning o‘zlari, hatto, zodagonlar ro‘yxatdan o‘tishni boshladi. Taqiqlar olib tashlandi. 
Endi yanicharlar savdo-sotiq bilan shug‘ullanishi va oila qurishi mumkin bo‘ldi. Buning natijasida 
devshirme o‘z ahamiyatini yo‘qota boshladi. XVIII asrning ikkinchi yarmiga kelib devshirme tizimi 
o‘z faoliyatini tugatdi.