Мақола ва тезислар номи

TALABALARDA TOLERANTLIK MUAMMOSINING XORIJ ADABIYOTLARIDAGI 
TAXLILI 
Masharipova B.N. 
O’zMU magistranti
 
Ijtimoiy psixologiya sohasida milliy bagʼrikenglik va uni shakllantirish hamda uni 
takomillashtirishga yoʼnaltirilgan ilmiy izlanishlar jahonning yetakchi ilmiy markazlari va oliy 
taʼlim muassasalari, jumladan, National University of Singapore (NUS) – Singapur milliy 
universiteti (Malayziya), The Australian National University – Аvstraliya milliy universiteti 
(Аvstraliya), University of Social Psychology (Polsha), National Advice on pedagogical technology 
(Аngliya), Princeton university (АQSh), Seoul of National University (Janubiy Koreya), Moskva 
davlat pedagogika va psixologiya instituti (Rossiya), Moskva gumanitar fanlar universiteti 
(Rossiya), Novosibirsk davlat pedagogika universiteti (Rossiya)da olib borilmoqda. Fanda bu 
muammoni hal qilish uchun sharoit yaratadigan nazariy zaruriy shartlar mavjud. Millatlararo 
munosabatlarga bag'rikenglikning turli jihatlari o'rganilgan: bag'rikenglik ongi va bag'rikenglik 
munosabatlarini shakllantirish masalalari (S. K. Bondyreva, A. P. Sadoxin, I. B. Grinshpun); 
madaniy o'ziga xoslikni shakllantirish orqali bag'rikenglik shaxsini tarbiyalash (E. N. Dvornikova); 
turli xil etnik guruhlarning etnik o'ziga xosligi (A. A. Ivanova, F. S. Afendiev, E. M. Adjieva); turli 
etnik guruhlarning etnopsixologik xususiyatlari (A.S. Obuxova, F.S. Efendiev). 
Milliy bagʼrikenglikni shakllantirish va takomillashtirish borasida jahonda olib borilgan 
tadqiqotlar asosida qator, jumladan, quyidagi ilmiy natijalar olingan: milliy bagʼrikenglik fenomeni 
(National University of Singapore); milliy bagʼrikenglikni oʼquv jarayonida takomillashtirish 
usullari (National Advice on pedagogical technology); milliy bagʼrikenglikning tarkibiy qismlari 
ishlab chiqilgan (University of Social Psychology); milliy bagʼrikenglikning mexanizmlari 
takomillashtirilgan (University of Trento); milliy bagʼrikenglik shakllanganligini aniqlovchi 
metodikalar ishlab chiqilgan (Moskva psixologiya instituti); millatlararo munosabatlarini oʼquv 
faoliyatiga taʼsirining psixologik asoslari takomillashtirilgan (Seoul of National University); 
shaxslararo munosabatda ijtimoiy identifikatsiyaning namoyon boʼlishi va taʼsiri aniqlangan 
(University of Social Psychology (Polsha). 
Milliy bagʼrikenglikning tarkib topishi va shakllanishiga qaratilgan tadqiqotlar uzoq va yaqin 
xorij olimlari M. Veber, Dj. Rolz, G. Ollport, Dj. Lokk, F. Volter, Dj. Grey, D. Xeyd, G. Ollport, А. 
Teshfel, M. Uoltserlar tomonidan amalga oshirilgan. G.U. Soldatova (kommunikativ tolerantlik, 
etnik stereotiplar), А.G. Аsmolov, I.M. Yusupov (tolerantlikni tarbiyalash), V.Yu. Xotinets, G.L. 
Bardier (etnik identivlik va tolerantlik komponentlari), V.P. Petrenko, T.G. Stefanenko (etnik 
tolerantlik), P.V. Stepanov, N.M. Lebedeva, V.M. Zolotuxin, G.M. Аndreeva (ijtimoiy 
psixologiyada tolerantlik), Ye.S. Bogardus, V.G. Krisko, Ye.I. Shlyagina (tolerantlik mexanizmlari 
va omillari) lar tomonidan amalga oshirilgan ilmiy izlanishlarda bagʼrikenglik – inson faoliyatining 
asosiy shakli sifatida oʼrganilib, uning psixologik xususiyatlari ochib berilgan [1]. 
Tolerantlik, millatlararo munosabatlarning dolzarb muammodir, ularning tuzilishini 
optimallashtirish esa juda muhimdir. Ushbu muammoning amaliy yechimi, avvalo, hayotning 
barcha sohalarida millatlararo munosabatlar madaniyatini shakllantirishni nazarda tutadi; 
Ikkinchidan, barcha etnik guruhlarning madaniyatlariga nisbatan hurmatli munosabatni tarbiyalash; 
Uchinchidan, etnik intoleransning mumkin bo'lgan ko'rinishlarining oldini olish va diagnostikasi. 

---

475 
Shu munosabat bilan etnik bag'rikenglik muammosi katta ahamiyatga ega bo'lib, u turli etnik 
guruhlar va madaniyatlar vakillariga nisbatan ijobiy munosabatni rivojlantirishni nazarda tutadi. 
Etnik munosabatlarga bag'rikenglik eng dolzarb masalalardan biriga aylandi va nazariy 
darajada ham, ijtimoiy-siyosiy amaliy echimlar sohasida ham keng muhokama qilindi. 
"Tolerantlik" fenomenining ta'rifi va tushunchasi uning asosiy tamoyillarini ildiz otishga 
qaratilgan fuqarolik jamiyati faoliyatini rejalashtirish va joylashtirishda zarur boshlang'ich nuqta 
sifatida alohida ma'no kasb etadi. 
Ma'lumki, jamiyat o'zining tarixiy taraqqiyotida turli etnik guruhlar, siyosiy va ijtimoiy-
madaniy shakllanishlarni o'z ichiga olgan murakkab, ko'p xarakterli va ko'p tuzilishli organizm 
bo'lgan. Shu bilan birga, turli davlatlar va etnik guruhlar o'rtasidagi murakkab munosabatlar, bir 
tomondan, nafaqat iqtisodiy yoki siyosiy manfaatlar, balki etnopolitik yoki etnomadaniy da'volar, 
boshqa tomondan, yaqinlashish va birlashishga bo'lgan ehtiyojlarning o'zgarishiga sabab bo’lgan. 
Bu holat, shubhasiz, odamlar hayotida har doim bir-biriga qarama-qarshi ikkita tendentsiya 
bo'lganligi bilan bog'liq: bir xillikka intilish, individuallikni tekislash va xilma-xillik, individuallik 
va o'ziga xoslik istagi. Ushbu tendentsiyalarning har birining o'ziga xos afzalliklari va kamchiliklari 
bor.
Turli xillikning mavjudligi va barqaror o'sib borishi, shaxslar, etnik guruhlar, dinlar va 
madaniyatlar o'rtasidagi farqlar ob'ektiv ravishda ularning mojarolarsiz yashash zarurligini keltirib 
chiqaradi. Ushbu ehtiyojni amalga oshirish uchun bag'rikenglik mexanizmi tabiiy ravishda ob'ektiv 
shakllanadi, bu farqlarni tan olish va ularni hurmat qilishga tayyorlik, ularning mavjud bo'lish 
huquqini tan olish o'rtasidagi sivilizatsiyalashgan murosaning shakli. 
Xorijiy so'zlarning zamonaviy lug'atida ushbu atama quyidagicha ifoda etilgan. “Tolerantiu” - 
sabr-toqat (biror narsaga yon berish). "Tolerantlik" so'zining ma'nosi bag'rikenglik, kimgadir yoki 
nimagadir berilish bilan bog'liq bo'lib, boshqa odamga taqdim etish yoki uning uchun fikr va 
harakat erkinligini taqdim etish istagini bildiradi. 
"Tolerantlik" tushunchasiga oydinlik kiritish uchun "sabr" va "bag'rikenglik" tushunchalarini 
ajratish kerak. Sabr-toqat ko'pincha og'riq, zo'ravonlik va boshqa salbiy ta'sirlarni boshdan 
kechirayotgan kishining his-tuyg'ularini yoki harakatlarini ifodalasa-da, bag'rikenglik boshqalarning 
tengligini hurmat qilish yoki tan olish, ustunlik yoki zo'ravonlikdan bosh tortishni o'z ichiga oladi. 
Bag'rikenglik ochiqlik va erkin fikrlash xususiyatidir. Bu dunyo va ijtimoiy muhit ko'p o'lchovli 
ekanligini anglashni taxmin qiladigan shaxsiy va ijtimoiy xususiyatdir, shuning uchun dunyoga 
qarashlar har xil va hech kimning foydasiga bir xillikka kamaytirilishi mumkin emas va kerak emas. 
[2]. 
A.A. Rean bag'rikenglikning ikki turini ajratib turadi:
- klassik (psixofiziologik) bag'rikenglik bilan bog'liq bo'lgan, ya'ni atrof-muhitning turli 
ta'sirlariga nisbatan sezgirlik chegarasining pasayishi bilan bog'liq bo'lgan shahvoniy bag'rikenglik;
- shaxsning muayyan munosabatlarini, uning voqelikka bo'lgan munosabati tizimini 
shakllantirish bilan bog'liq bo'lgan, shaxsning atrof-muhitga ma'lum reaktsiyasiga tayyor bo'lishga 
yo'naltirilgan dispozitsion bag'rikenglik. 
Tadqiqotchilar bag'rikenglikni, avvalo, tenglikni hurmat qilish va tan olish, hukmronlik va 
zo'ravonlikni rad etish, insoniyat madaniyati ko'p qirraliligi va xilma-xilligini tan olish, xulq-atvor 
me'yorlari, bu xilma-xillikni bir xillikka kamaytirishni rad etish yoki har qanday nuqtai nazarning 
ustunligi deb bilishadi. Ushbu talqinda bag'rikenglik boshqalarning huquqlarini tan olish, 
boshqalarni teng huquqli deb qabul qilish, tushunish va rahm-shafqatni talab qilish, boshqa xalqlar 
va madaniyatlar vakillarini qanday bo'lsa, shunday qabul qilish va ular bilan o'zaro munosabatda 
bo'lish istagini anglatadi. U o'zining amaliy ifodasini chidamlilik, o'zini o'zi boshqarish, uzoq vaqt 
davomida salbiy ta'sirlarga dosh bera olish qobiliyatida ifodlanadi. 
Psixologiyada “tolerantlik” deganda uning ta'siriga nisbatan sezgirlikning pasayishi, tahlikali 
vaziyatga milliy javob berish chegarasining oshishi natijasida har qanday noqulay omilga javob 
yo'qligi yoki zaiflashishi tushuniladi. 
Bag'rikenglik - munosabatlardagi tinchlik uchun o'z manfaatlarini buzishga tayyorlik. Kuchli 
tomonlarning manfaatlari zaiflarning manfaatlariga to'g'ri kelmaganligi sababli, manfaatlarning 

---

476 
buzilishini har xil yo'llar bilan tushunish kerak [3]. Tolerantlik - bu shaxsiyatning sifati va ijtimoiy 
hayot hodisasi madaniyatning eng yuqori, asosiy qadriyatlariga tegishli. 
"Tolerantlik" tushunchasining noaniqligi uni mutlaqo mavhum va umumiy qiladi, qat'iy ilmiy 
tadqiqotlar uchun, shuningdek, ijtimoiy-psixologik xususiyatlar va bag'rikenglik ongini 
shakllantirish usullarini ishlab chiqish uchun mavjud emas. Shu sababli, bag'rikenglikning tegishli 
mezonlarini belgilash maqsadga muvofiqdir:
- turli xil xalqlar vakillari o'rtasidagi haqiqiy tenglik (jinsi, irqi, millati, dini yoki boshqa biron 
bir guruhga mansubligidan qat'i nazar, barcha odamlar uchun ijtimoiy imtiyozlarga teng kirish);
- jamiyatning barcha a'zolarining boshqa ijtimoiy, madaniy va boshqa guruhlarga nisbatan 
o'zaro hurmati, xayrixohligi va bag'rikengligi;
- jamiyatning barcha a'zolarining siyosiy hayotida ishtirok etish uchun teng imkoniyatlar;
- milliy ozchiliklarning qonun bilan kafolatlangan madaniy o'ziga xosligi va tillarini saqlash 
va rivojlantirish; 
- ma'lum bir jamiyatda namoyish etilgan barcha madaniyatlar uchun an'analarga rioya qilish 
uchun haqiqiy imkoniyat;
- bu boshqa konfessiyalar vakillarining huquqlari va imkoniyatlarini buzmasa, din erkinligi; 
umumiy muammolarni hal qilishda hamkorlik va birdamlik;
- millatlararo va millatlararo munosabatlar sohasida va jinslar o'rtasidagi munosabatlarda 
salbiy stereotiplarni rad etish. 
Taqdim etilgan mezonlar zamonaviy tarixda bag'rikenglikning eng to'liq timsoli sifatida qabul 
qilingan liberal fuqarolik jamiyati modeliga mos keladi. Jamiyatning ushbu modelida xolis davlat 
har bir fuqaroning rivojlanish va o'z ishonchini ifoda etish huquqini kafolatlovchi asosiy sub'ektga 
aylanadi. 
“Tolerantlik” - bag'rikenglik hissi va boshqalarning fikrlariga hurmat bilan qarash, bu sizning 
o'zingizning fikringizga to'g'ri kelmaydi. Bardoshlik har kimga o'z qarashlarini erkin ifoda etish 
huquqini va amaliy hayotda odamlarning haqiqiy tengligini beradi, bu inson o'z e'tiqodidan voz 
kechmasdan, shu bilan birga boshqa odamlarning fikrlariga yaxshi munosabatda bo'lishida 
namoyon bo'ladi. 
Shunday qilib, bag'rikenglik shaxsning individualligi barqarorligini va jamiyatdagi shaxsning 
uyg'un rivojlanishini ta'minlaydi. Bag'rikenglik toqat qilmaslikdan farqli o'laroq, ko'p millatli 
dunyoda madaniyatlararo o'zaro ta'sir o'tkazish uchun shart bo'lib xizmat qiladi. Uning shakllanishi 
o'z xalqiga, uning urf-odatlari, qadriyatlari va yutuqlariga hurmat tuyg'usini tarbiyalash, dunyoning 
butun etnik va madaniy xilma-xilligini anglash va qabul qilishni o'z ichiga oladi.