Мақола ва тезислар номи

Annotasiya: 
V dannoy
 
issledovatel’skoy rabote razrabotan nauchn’y analiz isxodn’x aspektov 
sistem’ podgotovki prepodavateley prikladn’x nauk I problem pov’sheniya kachestva ix 
deyatel’nosti na etoy osnove. 
Klyuchev’e slova: 
Sestema podgotovki uchiteley prikladn’x nauk, informaticheskie aspekt’ 
sistem’ podgotovki uchiteley prikladn’x nauk, v’sshee uchebnoe zavedenie, aspekt professional’noy 
spesializasii sistem’, nepoln’y aspekt aspekta professional’noy spesializasii.
Tabiy fundamental fanlar guruhiga va ularni amaliy qismi bo’lgan mehnat ta’limi, tasviriy 
sa’nat, musiqa, iqtisodiy bilim asoslari, informatika va jismoniy tarbiya kabi fanlar o’qituvchilari 
amaliy fanlar oqituvchilari hisoblanadi. Ushbu fanlar o’qituvchilarni tayyorlash jarayonini 
muvofiqlashtirish muaamolarini texnologiya ta’limi o’qituvchisini tayyorlash misolida kurib chiqish 
mumkin. Amaliy fanlar o’qituvchilarini tayyorlash tizimi(AFO’TT) faoliyatini tashkiliy 
metodologiasini muvofiqlashtirish uchun avvalo ularni tashkil topadigan manba aspektlarini ilmiy 
tahlil qilish kerak bo’ladi. Jamiyatni rivojlanish istiqboli bir necha aspektlarga asoslanadi va bu 
aspektlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo’ladi. Shu boisdan mustaqil Uzbekistonning umum o’rta 
ta’lim maktablari va kasb hunar kollejjariga AFO’ etishtirish tizimi aspektlarini tizimli tahlil qilish 
va uslubiy asoslash kerak bo’ladi. AFO’TT rivojlanish intensivlifi sharoiti talablarini to’liq 
qondirish uchun o’qituvchilarni tayyorlash jarayonidаgi bir necha tarkibiy qismini o’z ichiga 
oluvchi aspektlarni e’tibordan chetda qoldirish mumkin emas. Rivojlanish intensivligi sharoitida 
AFO’TT kasbiy ixtissoslashuv aspekti qo’yidagi boshlangich, to’liqsiz, shakllangan, nazariy, 
amaliy va to’liq jihatlardan iborat. 
a) Tizimni kasbiy ixtissoslashuv aspektini boshlangich jihati tayyorlashning boshida OO’YU 
I-II bosqichlariga to’gri keladi. U asosan o’rganuvchini boshlangich fundamental bilimiga bog‘liq 
bo’lib, mutaxassislikka tegishli faoliyatiga asos va yunaltiruvchi funksiyasini utaydi. O’rganuvchini 
boshlangich fundamental bilim asosi asosan maktabda olgan bilimlari yig’indisi va kasbga 
qiziqishga qarab shakllangan boshlangich kunikmalardan tashkil topib, bu bazani shakllanishida 
maktab kollektivini va muhitni ta’sir doirasi katta rol uynaydi.
b) AFO’TT kasbiy ixtissoslashuv aspektini to’liqsiz shakllangan jihati tayyorlash jarayoni 
asosidan hisoblanib, u deyarli mutaxassis bo’lib, shakllangan jarayon orasida bo’ladi. Bu jarayonda 
mutaxassis bo’lishi uchun kerak bo’lgan barcha oliy fundamental fanlar oliy o‘quv yurtini II-III-IV 

---

254 
bosqichlariga o’rganiladi. Bu jarayon asosan o’rganuvchi uchun oliy maktab o’qituvchilari ta’sirida 
mustaqil ijodkorlikka asoslangan holdagi o’rganishi bo’ladi. Bundan oliy maktab mustaqil 
ijodkorlik mashg’ulotini pedagogik – psixologik tomondan asoslangan holda tashkil qilish shartdir. 
Tizimni kasbiy ixtissoslashuv aspektini to’liqsiz shakllanish jihati boshlangich jihati bilan 
informatsion, fanlararo, muammolar va ularni echimlari orqali uzviy bog‘liq bo’lib, boshlang’ich 
jihat saviyasi bilan uni darajasini belgilaydi. 
v) AFO’TT kasbiy isxtissoslashuv aspekti to’liq shakllanish jihati yetuk kasbiy mutaxassis 
bo’lishi jarayonini yakuniy qismi hisoblanadi. Bu jarayonda o’rganuvchi tegishli bo’lg’usi sohasini 
mutaxassisi sifatida butunlay bilishi zaruriy bo’lgan malaka va kunikmalar to’liq shakllanmogi 
lozim. Bu shakllangan kunikma va malakalar nazariy va amaliy hamda mustaqil o’rganuvchi 
mashg’ulotlar mobaynida shu o’qituvchini kelajakda ishlash faoliyatida kelajak rivojlanishi 
istiqbolli yo’nalishi hamda yullarini to’liq puxta o’z ichiga olishi shart. 
g) Bundan tashqari, yuqorida kurib utgan uchala jihatda ham qatnashadigan nazariy va amaliy 
jihatlar AFO’TT aspektlaridagidek kasbiy ixtissoslashuv bo’yicha tayyorlashda muhim rol uynaydi. 
Nazariy jihat asosan tayyorlashni barcha bosqichlarida ma’ruza mash’gulotlarida amalga oshiriladi. 
Amaliy jihati esa o’z navbatida seminar, amaliyot va laboratoriya mashg’ulotlari hamda individual 
mustaqil mashg’ulotlar, o’quv va malakaviy pedagogik amaliyotlar asosida amalga oshiriladi. 
Rivojlanish intensivligi sharoitida AFO’TT ijtimoiy aspekti davr talabi taqozosida davlatni 
siyosati, tuzumi, mafkuraviy goyasi bazasida shakllanmogi lozim.[1;41-b] AFO’TT ijtimoiy aspekti 
bo’lajak amaliy fanlar o’qituvchilarini tayyorlash jarayonini barcha jabhalarida shakllanib, 
kelajakda ishlash faoliyatida yana takomillashib mafkuraviy goyalar asosida etishib boradi. Bu 
aspekt asosan tashkiliy metodologik ustqurma bo’lib,bo’lajako’qituvchilarni ong saviyasini ijtimoiy 
ong saviyasi darajasiga etkazish va rivojlantirish uchun mafkuraviy, gumanitar, diniy fanlar asosida 
qo’yidagi uch etapda shakllantirib boriladi. 
Birinchi asosiy kirish etapi bo’lajak amaliy fanlar o’qituvchilarini maktab boshlang’ich bilim 
bazasi kengaytirilib bilish faoliyati falasafa, gumanitar fanlar, davlatchilik va boshqa fanlar asosida 
tuldiriladi. Bunda o’rganuvchilar jamiyat tuzilishi, tuzumlar va ularni paydo bo’lishi, davlat qurilish 
asoslari va paydo bo’lishi ham jamiyat rivojlanishi roli haqida bilim va malakalar oladilar.[2;126-
b]; 
Ikkinchi etapida o’rganuvchilar olgan bilimlarini taqqoslash va jamiyat, tarix, siyosat kabi 
fanlar asosida birinchi etapdagi bilimlarini kengaytiradilar. O’rganuvchilar bu etapda yuqoridagi 
fanlar asosida ijtimoiy ishlab chiqarishni tashkil qilish va boshqarishning istiqbolli yullarini chuqur 
o’rganadilar hamda ijtimoiy ong saviyasida ularni tahlil qila bilishga yerishadilar. 
Bu etap asosan oliy o‘quv yurtlarini ІІІІІІV bosqichlariga to’gri keladi.
Uchinchi yakuniy etapdagi esa bo’lajak yuqori malakali o’qituvchi jamiyatni rivojlanish 
intensivligi sharoitida ishlash uchun ijtimoiy istiqbolli yo’nalishlarini puxta o’zlashtirib har bir 
sohani tashkil qilish va boshqarishni, ijtimoiy muammolarini to’liq echa oladigan ijtimoiy ong 
darajasida 
yetuk 
saviyali 
bo’ladilar. 
Yakuniyetapdaoldingietaplardagiolinganbilimvamalakalaramaliyotlarhisobigachuqurlashadi. 
Ijtimoiy gumanitar va boshqaruv fanlari to’liq o’zlashtirish orqali tayyorlangan amaliy fanlar 
o’qituvchisi yana birkarra davlat bitiruv yakuniy nazoratidan o’tkazilib, tanlov asosida olinadigan 
faoliyatga yo’llanma beriladi.[5;140-b] 
Rivojlanish intensivligi sharoiti uchun AFO’TT iqtisodiy pedagogik aspekti bo’lajak amaliy 
fanlar o’qituvchilarini ta’lim jarayonini tashkil qilish va boshqarishda ularni doimo barqaror 
ishlashini ta’minlaydigan va rivojlanishini kuzda tutuvchi iqtisodiy bilim va malakalarni 
shakllanishiga xizmat qiladi. AFO’TT iqtisodiy pedagogik aspekti OO’YU ma’lum bosqichlarda 
tegishli fanlar asosida amalga oshiriladi. Maktab bilim bazasida olgan bilimlari asosida birinchi 
etapda bo’lajak amaliy fanlar o’qituvchilarini ІІІ – bosqichda ustqurma iqtisodiyotini o’rganib 
jamiyat ishlab chiqarishini tashkil qilish va boshqarish iqtisodiyotni nazariy ma’ruza hamda seminar 
o’qishlar orqali iqtisodiyot nazariyasi fanini o’rganadilar. 
AFO’TT iqtisodiy pedagogik aspektini asosiy va yakuniy jihati OO’YU ІІІІV bosqichlarida 
xo’jalik ishlab chiqarish iqtisodiyoti va uni tashkil qilish, mahsulot sifatini tahlili, menejment 

---

255 
asoslari va boshqa sohalar bo’yicha mutaxassislik iqtisodiy fanlari asosida iqtisodiy me’yor 
bo’yicha rivojlanish intensivligi sharoitida tanlov talabiga javob beradigan darajada chuqur 
o’zlashtiriladi. Albatta barcha bo’lajak amaliy fanlar o’qituvchilarini iqtisodchi mutaxassis sifatida 
bo’lmasa ham ta’lim sohasini iqtisodiy jihatdan tahlil qila bilish va iqtisodiy boshqaruv qobiliyatiga 
ega bolmog’i lozim. О’z urnida bu darajaga yerishish iqtisodiy fanlarni mutaxassis sohalariga qarab 
o’rganish ketma-ketligiga uzviy bog‘liq bo’ladi.
AFO’TT turtinchi va asosiysi hisoblangan pedagogik-psixologik aspekti bo’lajak o’qituvchini 
psixofiziologik qobiliyatini chuqur o’rganish va shu asosida uning pedagogik-psixologik dunyo 
qarashini rivojlanish intensivligi sharoitida tegishli sohani tanlov talabiga moslashtirishda namoyon 
bo’ladi. Ta’lim muassasida sof dil bilan mehnat qilish, o’z mehnatidan uzi zavqlanish, o’z mehnat 
kollektivini sevish va hurmat qilish hamda boshqa shu kabi xislatlarni вo’lajak oqituvchilarda 
mujjasam qilish, umuman kollektivda sog’lom muhitni tashkil qilishni pedagogik-psixologik 
yullarini puxta egallashga ushbu aspekt o’z jabhalari bilan xizmat qiladi. 
AFO’TJda pedagogik-psixologik aspekti bo’lajak o’qituvchini tayyorlash jarayonida 
pedagogik-psixologik fanlarni mashg’ulotlari asosidagi o’rganish etapi bilan amalga oshiriladi. U 
asosan sotsiologiya, pedagogika, psixologiya, ishlab chiqarish psixologiyasi, xizmat ko’rsatish 
texnologiyasi va boshqa tegishli psixologiya hamda pedagogika fanlari yordamida o’rgatiladi. Bu 
fanlarni o’rgatilishi mutaxassislik xususiyatiga qarab talab asosida joylashtiriladi. 
Yuqoridagi AFO’TT kasbiy ixtissoslashuv, ijtimoiy iqtisodiy, pedagogik va psixologik 
aspektlari bir-biri bilan uzviy informatsion bog‘liqdir. Ana shu uzviy informatsion bog‘liqligi 
e’tiborga olmasdan tizim faoliyatini mivofiqlashtirish mumkin emas. AFO’TT tashkiliy 
metodologik aspektlarini informatsiyalari ushbu aspektlarni funksional xarakteridan kelib chiqqan 
holda, ularni tahlil qilish manbalarini e’tiborga olib, o’zaro uzviy bog‘liqligi asoslansa maqsadga 
muvofiq bo’ladi 
(Rasm.2). 
Rasm.2.AFO’TT aspekt informastiyalarini izohlovchi model sxema. 
KIA- kasbiy ixtisoslashuv aspektim, IA- ijtimoiy aspekt, IPA- iqtisodiy pedagogik aspekt, 
PPA- pedagogik va psixologik aspekt, K1- boshlang’ich jihati, K2-to’liqsiz jihati, K3- to’liq 
jihatlari, IA1,IA2,IA3 –ijtimoiy aspektni 1,2,3 etaplari, IPA1,IPA2,IPA3- iqtisodiy pedagogik 
aspeltkari jabhalari,PPA1-o’rganish aspekti, PPA2,-o’rgatishni pedagogik va psixologik aspekti, 
PP3,-o’zlashtirishni pedagogik va psixologik aspekti, PPA4-uquvni egalashni pedagogik va 
psixologik aspekti.
AFO’TT Асректлари 
KIA
IA
PPA
K
1,
K
2
, K
3
,
IA
1
, IA
2,
IA
3 
PPA1,PPA2,PP
3,PPA4 
Мутахасисслик 
fanlar 
IPA
1
,IPA
2,
IPA
3, 
Педагогик ва пси 
хологик фанлар 
Иқтисодий ва педа 
гогик фанлар