Мақола ва тезислар номи

 
Список литературы: 
1.Вейн А.М. (ред.). Вегетативные расстройства: Клиника, лечение, диагностика, М.: 
МИА, 2000. — 752 с. — ISBN 5-89481-066-3. 
2.Одинак M.М., Нервные болезни 2,578 · 13.02.2016 
3.Патология вегетативной нервной системы: Учебно-методическое пособие / Р. В. 
Магжанов, Е. В. Сайфуллина. – Уфа: Изд-во ГОУ ВПО БГМУ Росздрава, 2007. – 61 с. 
4.Сон А.С., Солодовникова Ю.А. «Характер вегетативных расстройств в остром периоде 
ишемического инсульта» Международный неврологический журнал 7 (37) 2010
5.Phillip Low , MD, College of Medicine, Mayo Clinic|Mayo Clinic Обзор вегетативной 
нервной системы (Overview of the Autonomic Nervous System). дек 2018 
6.Гольдблат Ю. В. Основы реабилитации неврологических больных. — Санкт-Петербург 
: СпецЛит, 2017. — 767 с. : ил. ISBN 978-5-299-00671-1, стр.15 
ТАЛАБАЛАРНИНГ КАСБИЙ ШАКЛЛАНИШИДАГИ ЗИДДИЯТЛАР ВА УЛАРНИНГ 
КЕЛГУСИ ПЕДАГОГИК ФАОЛИЯТГА МУВАФФАҚИЯТЛИ 
ИНТЕГРАЦИЯЛАШУВИНИНГ ШАРТ-ШАРОИТЛАРИ 
Юсупжонова И.А. 
АДУ ўқитувчси 
Аннотация:
 Ўтказилган диссертация тадқиқотлари натижаларига кўра, педагогика 
мутахассисликлари талабалари касбий шаклланишининг замонавий тушунчаси ва моҳияти, 
шунингдек, ўрганилаётган жараённинг мавжуд қарама-қаршиликлари ва таълим олувчининг 
бўлажак педагогик фаолиятга муваффақиятли интеграциялашуви учун зарур шарт-
шароитлар аниқланди. 
Калит сузлар:
 интеграциялашув, профессионаллашув, мутахассиснинг касбий ўз-ўзини 
ривожлантириши, касбий шаклланиш, касбий ўз-ўзини аниқлаш, касбий ориентация, касбий 
идентификация, касбий ривожланиш, касбий идентиклик, касбий йўналганлик, касб танлаш. 
Маълумки, педагоглик касби жамиятни шакллантириш ва ривожлантиришнинг энг 
муҳим, асосий ва самарали усулларидан биридир. У давлат буюртмаси талабларини етказиш, 
замонавий жамиятнинг орзу қилинган келажагини шакллантириш учун ахлоқий тамойиллар 
ва муносабатларни интеграция қилиш вазифасини бажаради. Таълим тизими жамиятнинг 
ижтимоий субструктураларидан бири сифатида уни тўғри шакллантиришнинг асосий 
элементи ҳисобланади. Шунга кўра, бўлажак педагогларни касбий тайёрлаш компоненти 
катта масъулият юклайди, бу эса ўз навбатида кейинги авлодларни ўқитиш ва тарбиялаш 
билан шуғулланади. Шу билан бирга, бугунги кунда олий таълим муассасаларида 
педагогларни тайёрлаш даврида касбий ривожланиш жараёни тегишли қарама-қаршиликлар 
билан тавсифланиши мумкин. Шундай қилиб, замонавий педагогик фаолиятнинг ўзига 
хослиги мутахассиснинг касбий ўзини-ўзи белгилаш жараёнида алоҳида аҳамият касб этади, 
бу эса диффуз мақомга эга бўлиш хавфини келтириб чиқариши мумкин. Бу, ўз навбатида, ёш 
авлодда мақом прогнозлаш хавфини оширади. Педагог, тўғридан-тўғри таълим 
олувчиларнинг идентификациясини шакллантириш ва ривожлантиришнинг мураккаб ва 
муҳим муаммосига дуч келадиган мутахассис ва унинг кенг тарқалган мақоми талабаларнинг 
идентитиклик мақомини олишига салбий таъсир кўрсатиши мумкин. Муайян таҳдиднинг 

---

908 
пайдо бўлишига йўл қўймаслик ёки уни бартараф этиш учун шахсий масъулият ва ахлоқий 
муносабатларнинг юқори даражаси билан ажралиб турадиган шахсий маъноларнинг яхши 
шаклланган тузилишига эга бўлиш керак. Баркамол шахсий ривожланишнинг аҳамияти 
кўплаб олимлар томонидан таъкидланади. Мисол учун, Н. В. Чекалев, И. Ю. 
Кадацкихларнинг фикрига кўра, бундай ривожланиш, биринчи навбатда, ўзи учун 
мўлжалланган ролни эгаллашини назарда тутиши керак. Муаммо шундаки, талаба ўзининг 
аслида қандай эканлигини билмайди ва педагогнинг вазифаси таълим олувчининг ички 
мақсадини топишга ёрдам беришдир. Бунинг учун таълим олувчига идрок қилиш, тинглаш 
ва эшитишини ўрганиш, интилишларини рўёбга чиқариши, ҳаётий мақсадининг 
мутлақлигини англашига ёрдам бериш керак . 
Иккинчи зиддият доирасида педагогнинг касбий тайёргарлик жараёни айрим 
ноаниқликлар билан характерланишини таъкидлаш ўринли ҳисобланади. Шундай қилиб, бир 
томондан, бўлажак педагоглар касбий тайёргарлик оладилар, иккинчи томондан эса, ўқув 
предмети жуда ўзига хос, чунки у бўлажак мутахассислар ўз шогирдларида тарбия берадиган 
шахс сифатларини қандай ўргатиш ва тарбиялаш бўйича машғулотларни ўз ичига олади. 
Фаолиятнинг субектив томонини таъкидлаб, педагогик мулоқот тизими, фаолиятда талабани 
ҳам таълим олувчи, ҳам тарбияланувчи сифатидаги таъсирига алоҳида эътибор қаратиш 
мақсадга мувофиқдир.Бу жараённинг икки тарафламалиги бўлиб, унда педагог таълим 
олувчи шахсини шакллантирадиган нафақат муносабатлар субъекти, балки ана шу объектив 
таъсирни бошдан кечирувчи ҳисобланади. Бундан ташқари, педагог учун қийинчилик, бир 
томондан, стереотиплик ва консерватизмдан қочиш ва бошқа томондан, ўқувчининг шахсини 
муносабатларнинг объекти ва субъекти сифатида қабул қилиш билан бирга, ўзгармаслик ва 
барқарорликнинг муайян тамойилларини сақлаб қолиш зарурати ётади. Ўз навбатида, талаба, 
бўлажак ўқитувчи учун қийинчилик мувозанат муросасини топиш заруриятидир. Бир 
томондан, у ўз ҳуқуқларидан ва унда иштирок этишни тўлиқ идрок қилиши учун бутун 
педагогик жараёнга таъсир этиш имкониятидан хабардор бўлиши ва тизимнинг бефарқ 
элементи сифатида четда қолмаслиги керак. Бошқа томондан, у бу борада ўзига юкланган 
масъулиятни тўла англаши ва қабул қилишга ўрганиши, бинобарин, унинг шахсини 
ташқаридан, педагоглар томонидан шаклланишига таъсир этиш заруратидан хабардор 
бўлиши керак. Шунга асосланиб, ўқув жараёнида таълим олувчида касбий муҳим педагогик 
сифатларни шакллантириш ва ривожлантиришга алоҳида эътибор бериш мақсадга 
мувофиқдир. 
Олимлар ўқув-тарбия жараёнини инсонпарварлаштиришнинг замон талаблари ўртасида 
предмет-предмет муносабатларига эътибор бериш ва кўпгина ўқитувчиларнинг касбий 
фаолиятларида бундай муносабатларни амалга оширишни реал истамасликлари ўртасида 
муайян тафовут бор, деган хулосага келадилар.Т.В.Горбунова бўлажак мутахассисларнинг 
касбий тайёргарлигини такомиллаштиришга қаратилган тадқиқот натижалари бўйича, 
таълимни ислоҳ қилиш жараёнида ўқитувчининг назарий жиҳатдан идеал имиджини 
ўрганиш 
ва 
ҳақиқий 
касбий 
фаолиятда 
шакллантириш, 
шунингдек 
уларни 
интеграциялашнинг йўллари ва усулларини ўрганиш керак, деган хулосага келади. 
Ўқитувчилик касби ўзига хос касбий муҳим сифатларни шакллантириш ва 
ривожлантиришни талаб этади, бу эса тегишли қобилиятлар мажмуасини шакллантириш ва 
ривожлантиришни назарда тутади. Мутахассис касб талаблари бўйича илгари сурилган 
турли образларда ўзини идентификациялаш шароитида бўлади. Ўқитувчининг касбий 
тайёргарлиги шахснинг ўз-ўзини идентификациялашининг барча асосий усулларини ўз ичига 
олади. Мулоқот қилиш қобилияти ахборот алмашиш, ўзаро ҳамкорлик учун ягона 
стратегияни ишлаб чиқиш учун ҳаёт давомида одамлар ўртасида алоқаларни ўрнатиш ва 
ривожлантириш қобилиятини назарда тутади. Ўзига хослик мулоқот жараёнида бир 
шахснинг субектив дунёси иккинчисига очиб берилиши ётади. 
Юқоридаги асосий тахминларни батафсилроқ кўриб чиқамиз. Ажратилган биринчи 
шартга кўра педагогик касбнинг ўзи бутун педагогик фаолият давомида индивидуал ижодий 
қобилиятларни ажратиш, яъни қийинчиликларни бартараф этиш, касбий қарорларни қабул 

---

909 
қилиш, таълим олувчилар ва педагоглар жамоасида мослашувчан алоқага кириша олиш, 
эмпатия, ўзаро тушуниш, ўзаро ёрдам ҳолатларида ностандарт, адекват методларни топиш 
мақсадга мувофиқдир.
Трансформация вазифасини бажарувчи ва шахснинг ижодий қобилиятларини фаол 
ривожлантиришни назарда тутувчи педагогик фаолият ўқитиш давомида, амалиёт давомида 
ва бевосита иш давомида индивидуал-ижодий салоҳиятни самарали тарзда бўшатиш учун 
реал имконият яратади. Бу нафақат олинган билим ва кўникмаларни тез қўллашни, балки 
режалаштирилмаган вазиятларда муайян, кўпинча ностандарт, фаолият шакллари ва 
усулларини, 
уларнинг 
комбинацияларини 
қўллаш 
қобилиятини 
талаб 
қилади, 
ижтимоийлашув жараёнида мослашувчанликни ривожлантиришни оптималлаштиради. Шу 
билан бирга инсон камёб эҳтиёжларни қондиришга интилади, чунки бу маълум даражада 
қулайлик туғдиради ва юқори даражадаги эҳтиёжларга эришишга қизиқиш кўрсатиш, 
шахсни сифат жиҳатидан янги ривожланиш даражасига олиб чиқиш имкониятини беради. 
Гуманистик ёндашув доирасидаги педагогик фаолият бу жараённи амалга ошириш, қабул 
қилиш, тан олиш, ҳурмат қилиш, муайян мақом олиш эҳтиёжларини қондиришга ва шу 
орқали тегишли эҳтиёжларни қондиришга интилишнинг ривожланишига шароит яратади. 
Бўлажак педагог касбий шаклланишининг ажратилган қарама-қаршиликлари, қоида 
тариқасида, таълим олувчининг идентификация қилиш жараёнида, унинг таълим фаолиятида 
намоён бўлади. Бундан ташқари, ушбу қарама-қаршиликлар бўлажак педагогларнинг 
коммуникатив соҳасини ривожлантириш, шунингдек, шахсий ахлоқий ва ахлоқий 
муносабатлар, устуворликлар тизимини шакллантиришни ўз ичига олади. Касбий 
ривожланиш шартларини аниқлашнинг замонавий ёндашувларини таҳлил қилиш бўлажак 
мутахассисларни педагогик фаолиятга муваффақиятли интеграциялашнинг қуйидаги умумий 
шарт-шароитларини таъкидлаш имконини беради:
бир томондан индивидуализация қилиш, ўз хослигини тан олиш ва бирлашишга 
интилишни амалга ошириш, “биз” жамиятига қабул қилиш; 
когнитив конструкцияларни ўз-ўзини идентификациялаш жараёнида шакллантириш ва 
уларни педагогик касбнинг ўзига хос хусусиятлари билан таққослаш;
мажбурий муносабатларда мақсадли ва қийматли детерминацияни амалга ошириш; 
профессионал фаолиятнинг нормал ва ижодий таркибий қисмлари ўртасидаги 
муносабатларни оптималлаштириш;
касбий 
мотивация 
таркибида 
рағбатлантиришга 
қизиқишнинг 
ўтишини 
таъкидлаш;муваффақиятли вазиятни яратиш орқали ўз қобилиятларини муваффақиятли 
бартараф этиш ва ишончга эришиш учун муайян саъй-ҳаракатларни талаб қиладиган кучли 
қийинчиликларни яратишдан касбий компетенцияни шакллантириш. 
Педагогика мутахассисликлари талабалари касбий шаклланишининг назарий 
асосларини кўриб чиқиш психологияда қуйидаги хулосаларни чиқариш имконини берди: 
Шундай қилиб, юқоридагилардан келиб чиқиб хулоса қилиш мумкинки, бугунги кунда 
олимларнинг педагогларнинг касбий шаклланишини, жумладан, уларни олий ўқув юртида 
ўқитиш босқичида тадқиқ этишга бўлган катта қизиқиш кузатилмоқда. Бу, бир томондан, 
педагог профессионаллигини ривожлантириш, унинг муваффақияти, замонавий жамиятнинг 
тўлақонли аъзоси сифатида шахсий ўсиш, ёш авлодни тарбиялашнинг алоҳида вазифасини 
амалга ошириш доирасида ўрганилаётган ҳодисанинг юқори аҳамияти, иккинчидан, 
педагогик кадрларни тайёрлаш жараёнини такомиллаштириш масаласининг долзарблиги 
билан асосланади.
Турли олимлар тажрибасига асосланиб, талабалик ёшидаги бўлажак педагог шахси 
ривожланишининг уч анъанавий босқичи, турли ижтимоий-психологик хусусиятларининг 
умумлашган ўзига хослигини ажратиб кўрсатишимиз мумкин. Шундай қилиб, биринчи 
босқич (асосан, биринчи курс) интенсив ижтимоий мослашишни, бўлажак педагогнинг 
фаолиятини қамраб олади ва у асосан педагогика мутахассислигининг асосий назарий 
билимларини ўзлаштиришга қаратилган. Иккинчи босқич (асосан, иккинчи ва учинчи 
курслар) бўлажак педагогнинг энг катта ижтимоий фаолияти, педагогик фаолиятнинг 

---

910 
ижтимоий аҳамиятини англаш, кўпроқ ихтисослашган педагогик билимларни ўзлаштиришга 
тўғри келади. Учинчи босқич (асосан, тўртинчи курс) бўлажак педагогнинг аниқ касбий рол 
вазифаларини бажара олиш қобилиятини шакллантиришга тўғри келади, бу эса маълум 
даражада педагоглик касби ҳақидаги идеал ғояларни ўзининг реал мазмунига 
яқинлаштиради. Шундай қилиб, юқоридагиларга асосланиб, муҳим ҳаётий аҳамиятга эга 
бўлган бўлажак педагогнинг касбий шаклланиши мувофиқ зиддиятлардан холи эмас, деган 
хулосага келиш мумкин.