Мақола ва тезислар номи

Хулоса ва таклифлар 
Умуман олганда, рақамли технологияларга асосланган ташқи иқтисодий алоқаларнинг 
ривожланишидан олинадиган самара қуйидаги соҳаларда намоён бўлади: 
а) 
бюджет
– товарлар ва хизматлар экспорти (импорти)дан божхона тўловларининг 
кирими; экспортга йўналтирилган ва хорижий капитал билан қўшма корхоналарнингсолиқ 
тўловларининг ошиши ҳисобига; 
б) 
инвестиция
– чет эл инвестицияларининг кириб келиши ва маҳаллий 
инвестицияларнинг (экспортдан олинадиган) кўпайиши ҳисобига; 
в) 
ишлаб чиқариш
– технологик ва ишлаб чиқариш базасини модернизация қилиш 
(асбоб-ускуналарни импорт қилишда, лицензиялар савдосида, қўшма корхоналарни ташкил 
қилишда, халқаро молиявий лизингда) ҳисобига; 
г) 
ижтимоий
– экспорт ишлаб чиқаришини кенгайтириш, қўшма корхоналар очиш 
натижасида бандликни ошириш ҳисобига. 
Натижада ишлаб чиқаришнинг унумдорлиги ва рақобатбардошлиги ошади, иқтисодий 
ўсиш кузатилади, аҳолининг эҳтиёжлари тўлароқ қондирилади. 
 
Адабиётлар: 
1.
Алимов А. Хамедов И. Ўзбекистон Республикасида ташқи иқтисодий фаолият 
асослари.-Тошкент. ЎАЖБНТ маркази, 2004.-489 б. 
2.
Эргашходжаева Ш.Ж. Маркетинг: Ўқув қўлланма. – Т.: ТДИУ, 2020.-122 б. 
 
3.
Мелиқулов А.Н. Ташқи бозорларда товар ва хизматларнинг рақобатбардошлигини 
оширишда инновациялардан фойдаланиш. “Ижтимоий-иқтисодий жараёнларни тизимли 
таҳлил қилиш ва моделлаштириш” Халқаро илмий онлайн конференция материаллари. - Т.: 
ЖИДУ, 2020.-206 б. 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

483 
ОМОНҚЎТОН НОЁБ ЛАНДШАФТЛАРИНИ ЎРГАНИШ МАСАЛАЛАРИ 
 
Мирзаев Ф., Жўрақулов Х., Жўрақулова Д.
Самарқанд давлат университети 
Омонқўтон Помир-Олойнинг ғарбий қисмидаги нисбатан унча катта бўлмаган мавзе, 
ягона Зарафшон тизма тоғларининг икки массиви туташган Чақилкалон тоғи ва Қоратепа 
тизма тоғида жойлашган. Омонқўтон мавзеси Самарқанд шаҳридан 40 км жануброқда денгиз 
сатҳидан 
1675 
метр 
баландликда 
жойлашган, 
Тахтақорача 
довони 
бўлиб, 
Ўзбекистонимизнинг жанубий вилояти Қашқадарё билан чегараланган. Мавзе Омонқўтонсой 
дарё ҳавзасини эгаллайди. Қуйи қисми Кафлатунсой этаги орқали ўтади. Тоғ дарасидан 
чиқиши билан дарё Қоратепа номини олади ва бу ерда шу ном билан аталган аҳоли пункти 
жойлашган.
Омонқўтон мавзеси ҳамма томондан ўрта баландли тоғ тизмалари унинг шимоли-
шарқий бурчагида дарё ювиб кетган оҳакли тоғ массиви жойлашган. Довондан жанубда 
Шоҳаксойнинг юқори оқимларида Тахтақорача довонигача чўққи давом этади, тоғ 
тизмасининг охири Чақилкалон тоғи бўлиб, унинг абсолют баландлиги 1700-1800 метр. 
Карст платоси Булбулзорсойнинг юқори оқимларида 1950 метр, ундан ғарбга томон чўққи 
пасайиб (1675 метр Тахтақорача довони) боради. Сув айирғични текисланганлиги карстли 
жараёнларни ривожланишига қулайлик яратади. Бу ерда қадимий довон йўллар, ёриқлар, 
шахталар, карстли далалар жойлашган. 
Шунингдек, емирилган оҳактошлар, тошли денгизларни, тўкилма тошлар ва устунлар 
шаклидаги фантастик ҳайкаллар, тешик тошлар (динозаврлар учрашуви)ни учратиш мумкин. 
Омонқўтоннинг шимолий қисми тик қияликлардан иборат бўлиб, қалин ўсимликлар 
билан қопланган ва қалин делювий қатламига эга. Асосан тоғ жинсларининг яланғочланиши 
фақатгина дара дарёлари бўйлаб учрайди. 1000 метрдан 2000 метр оралиқларда қалин 
дарахтлардан ва буталардан ташкил топган ўрмон участкаси жойлашган бўлиб, қайсики тоғ 
қияликларини эрозиядан кўчишлардан ва сел оқимларидан сақлайди. 
Омонқўтонсойни жанубий қисми Қашқадарё водийсига қараган бўлиб, қияликлар, 
баъзи жойлари жарликлардан, майда сойлар, жарликлар ва бутунлай очилиб қолган оҳактош 
ва гранитлар, ғалати шаклга кириб қолган ҳайкалчаларни кўриш мумкин. Ғарбий тоғ тизмаси 
Ғурмор (1720 м) тоғи жойлашган. Ғурмордан шарқга қараб Омонқўтонсой водийсини 
шимолдан чегаралаб турадиган тизма тоғ тармоқлари ажралиб туради. Асосан гранитдан 
иборат, релъефи юмшоқ, бироқ кейинчалик шарққа томон оҳактошлардан иборат бўлиб, 
қиррали ва қаттиқ (ҳайкаллар) шаклидаги тўрт оригинал Йиртқич қуш (1610), Марганецли 
(1701), Дўстлик (1699) ва энг четкиси-Умид (1470) тик қояларини кўриш мумкин. Умуман 
Омонқўтон релъефини шаклланиши Зарафшон тоғ тизмаси бошқа мавзелардан амалий 
жиҳатдан анча фарқ қилади. 
Омонқўтон иқлими кескин континенталли, ҳароратнинг ўзгарувчанлик амплитудаси 
кундузи ва кечалари, қишда ва ёзда Зарафшон водийсига қараганда тез-тез ўзгарувчандир. 
Ҳавонинг намлиги бу ерда юқори бўлиб, одатда йиллик ёғинлар йиғиндиси 880 мм бўлади, 
шундан ёзги даврга йиллик ёғингарчилик йиғиндисининг 2,5% дан камроғи тўғри келади. 
Омонқўтон сув ресурслари доимий амал қилувчи манбалар ва вақтинча сув оқимлари 
ҳисобидан шаклланади, мавсумга боғлиқ бўлмаган ҳолда ёғингарчиликлар кўп бўлиши 
натижасида пайдо бўлади. Сойларнинг бошланиши 1500-1700 м баландликда жойлашган. 
Сувнинг оқиб келиши модули 1 кв. км дан 16,3 м/сек. Омонқўтонсой сувининг йиллик 
оқиб кетиши 29 млн. кубометрдан ошиб кетади. 
Дарё сув таъминотининг асосий манбаи-ер ости сувлари бўлиб, қайсики, ўртача йиллик 
сув оқиб кетишининг деярли 72% ёки 21 млн. куб метрни ташкил қилади. 
Омонқўтонсой ва унинг сув оқиб келадиган ирмоқларининг сув таъминотида ер ости 
сувлари катта роль ўйнайди. Улар мураккаб геологик шароитларда шаклланадилар ва уларни 
тоғ жинсларини сиғдира олиш характерига кўра уч типга ажратишимиз мумкин. 

---

484 
А) Палеозой сланецлари ёриқ жойларидан чиқаётган сувлар кам маҳсулдир ва ер усти 
сувларининг оқиб кетишида муҳим аҳамиятга эга эмас. Бундай тоғ жинсларида булоқлар кам 
киримли (0,2 камдан-кам). 
Б) Магматик тоғ жинсларидаги ер ости сувларини юқори қатлам сувлар тоифасига 
киритиш мумкин. Уларни заҳиралари, одатда, унча юқори бўлмайди. Манбалар сарфи 1,5 
л/сек ошмайди. Бу ҳолат Омонқўтонсойни бошланиш жойи олдида Тилласой довони яқинида 
кузатилади. Гранитлар тарқалган минтақада сув манбалар бутун йил давомида амал қилади.
В) Палеозой оҳактошлари ёриқ-карст ер ости сувларининг маҳсулдорлиги анча юқори 
Карбонатли массив сув манбалари талъвегада (дарё ирмоқларининг энг чуқур жойларини 
боғлаб турувчи чизиқ) ёки водий ёнбағирларида кўтарилувчи ёки тушувчи 5-15 л/сек ва 
ундан кўпроқ киримли (дебетли) ҳисобланади. Омонқўтонсойнинг энг йирик сув манбалари 
Широқ-булоқ, Чашма, Жийдабулоқ ва Шоҳаксой водийсидаги булоқлар ҳисобланади. Ёриқ-
карст сувлари Омонқўтонсойни бутун йил давомида мунтазам сув билан таъминлаб туради. 
Омонқўтоннинг тупроқ қатлами кулранг тусли жигар рангли яхши етишган гумис 
горизонталли, карбонатлари суюқликда эриб ажралиб чиққан юқори горизонтли, 
карбонатли-иллювиал горизонт аниқ намоён бўлган, ковато-ёнғоқли стуруктура яхши 
намоён бўлган, тупроқ профили бўйича анча фарқланадиган ва реакцияси ишқорликлардан 
кучсиз нордонликкача бўлиши билан фарқ қилади, тоғли типик жигар рангли тупроқларга 
киради. 
Омонқўтон табиатининг ҳақиқий шайдолари ва сайёҳлар учун Зарафшон тоғ тизмалари 
тармоқларининг гўзал тоғли мавзеси сифатида бизга маълум. Бу тоғ водийсида кўплаб 
болалар оромгоҳлари жойлашган бўлиб, сўлим дарахтзорларда болаларни мактаб ёшиданоқ 
табиат ва сайёҳлик билан таништирадиган объект сифатида фойдаланиб келинмоқда. 
Улар машҳур Омонқўтон ғорига, афсонавий Тахтақорача довонига, юз йиллик қарағай 
ўрмонига, тоғ ўрмон участкасининг хушманзара жойларига ўзига жалб қилувчи тоғ 
чўққилари ва тик қояларига олиб боради. 
Омонқўтон-ажойиб табиий-тарихий ёдгорликдир. Табиат яратган ажойиб асарлар 
билан биргаликда бу ерда бизнинг ўлкамиз тарихи учун бебаҳо аҳамиятга эга бўлган, 
ўтмишнинг кўпсонли моддий маданият ёдгорликлари ҳам бор. Жумладан, Омонқўтон 
ғоридаги неандертал манзилгоҳини ва Тақали ғорини киритиш мумкин. 
Нимани табиат яратган бўлса гўзал ва бетакрордир. Омонқўтон-бу табиатнинг уникал 
ёдгорлиги, кўпгина нодир ўсимликлар тўпламидан иборат бир маскандир. Бу ерда ажойиб 
юнона, уникал ширачлар, парусник, кўп сонли нодир доривор ўсимликлар, дўлана, писта, 
арча, бақатерак, қарағай ва бошқа дарахт турлари бўлиб, улар ўзига хос ландшафтни ташкил 
этади. 
Омонқўтон ҳудудида ва унинг атрофларида қатор нодир ва йўқолиб кетиш арафасида 
турган Ўзбекистон “Қизил китоби”га киритилган ўсимлик ва ҳайвонлар учрайди. Бизнинг 
вазифамиз зудлик билан уларни сақлаш, муҳофаза қилиш бўйича радикал чоралар кўришдан 
иборат.