Мақола ва тезислар номи

Аннотация: 
Мақолада жамиятда шахсни шаклланиши, камол топиши муаммоларига 
тўғри ёндашиш, шахс ривожланишида биологик, ижтимоий омиллар, таълим-тарбия бола 
шахсининг фаоллиги ёритилганлиги алоҳида ўрин тутади. 
Калит сўзлар:
 шахс шаклланиши, шахсга психологик таъсир,компонентлар. 
Таълимнинг асосий вазифалари шахсни илмий билимлар, кўникма ва малакалар билан 
қуроллантиришдан иборатдир. Таълим инсон билиш фаолиятининг бир тури сифатида бир неча 
маънони билдиради, яъни таълим олувчиларда билим, кўникма ва малакаларни ҳосил қилиш, 
уларда дунёқараш ва фикр, эътиқодни шакллантириш ҳамда улар қобилятларини ўстиришдир. 
Таълим орқали ёш авлодга инсоният тажрибаси орқали тўпланган билимлар берилади. 
“Таълим тўғрисида”ги Қонун ва “Кадрлар тайёрлаш миллий дастури” қабул қилиниши 
таълимнинг янги модели жамиятимизнинг потенциал кучларини рўёбга чиқаришда жуда катта 
аҳамиятга эга эканлигини кўрсатди. Бу Қонунда яъни таълим жараёнида шахсга алоҳида 
эътибор берилди. Яъни “Шахс кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг бош субъекти ва 
объекти, таълим соҳасидаги хизматларнинг истеъмолчиси ва уларни амалга оширувчи” 
сифатида талқин этилди. Дарҳақиқат, миллий дастурдан кўзланган мақсад жамиятда янги шахс, 
комил инсонларни шакллантиришдан иборат. Дастур татбиқи кишининг жамиятда ўз ўрнини 
топиш жараёнини тезлаштиради. Зеро ҳар бир инсон ўсмирлик, яъни вояга етиш арафасидаёқ 
жамиятда ўз ўрнини топа олиши ва белгилай билиши лозим. 
Таълим жараёнида устивор ва асосий мақсад тарбияланувчи шахсни баркамол қилиб 
ривожлантириш, илмий дунёқарашни таркиб топтиришдан иборатдир. Ривожланиш ва 
таълимнинг ўзаро боғлиқлиги муҳим муаммолардан бири бўлиб, у кўп мунозараларга сабаб 
бўлади. Шахснинг ривожланиши узоқ давом этадиган мураккаб жараён, у кўплаб ички ва ташқи 
таъсирларнинг ва ички омилларнинг натижасида рўбга чиқади,амалга ошади. 
Ҳар бир жамиятда ўқувчи шахсини шаклланиши, камол топиши муаммоларига тўғри 
ёндашиш учун унинг табиатини, тузилишини, хулқ-атвори, унга таъсир этадиган сабаб ва 
воситаларни билиши зарур. Боланинг руҳий ривожланишида шахсдаги психик сифат ва 
белгилар шаклланади, ҳиссий иродавий, билиш жараёнида муҳим ўзгаришлар юз беради. 
Ўқувчи шахси ривожланишида биологик, ижтимоий омиллар, таълим-тарбия ва бошқалар 
муҳим ўрин эгаллайди. 
Ҳар бир бола инсонларга хос туғма хусусиятлар билан дунёга келади. Шундай экан, одам 
боласи туғилишдан сўнг унда шахс бўлиб шаклланиш, етук инсон бўлиб вояга етиш имконияти 
мавжуд бўлади. Шахс ижтимоий ҳаётнинг махсули экан, у албатта болани ўраб турган муҳит 
таъсирида ривожланади. Инсоннинг ҳаёти давомида муҳит унга ижобий ва салбий таъсир 
кўрсатиш мумкин. Муҳит-бу шахсга таъсир этувчи ташқи воқеа ҳодисалар йиғиндисидир. Шахс 
яшаётган жамиятда ижтимоий муҳитнинг шахс камолоти учун белгиланган имкониятлари 
муҳимдир. 
Шу билан бирга ирсият ўқувчи шахси шаклланишининг объектив омилларига киради. 
Одам шахси ва хулқини ривожланишида биологик омилларнинг ролини юқори баҳолаб, шахсни 
наслга боғлаб ўрганувчи бихевиоризм, биогенетик назариялар мавжуд бўлиб, уларнинг 
вакиллари одам боласи она қорнидаёқ бўлажак шахсга хос бўлган барча хусусиятларга эга 
бўлади деса, айримлари онг ва ақлий қобилият ҳам наслдан ўтади дейди. Шахснинг 
ривожланиб камол топиши ҳаётнинг ҳамма босқичларида бир хил бўлмай балки ёш 
хусусиятлари ва ҳаёт тажрибаларига қараб ҳар хил бўлади. 
Инсонинг камол топиши жараёнида фақат ирсият, ижтимоий муҳит ва таълимга боғлаб 
ўрганиш, талқин қилиш мақсадга мувофиқ эмас. Чунки ижтимоий тараққиётда шахснинг ўзи 

---

20 
ҳам фаол иштирок этади. Таълим жараёнида ўқувчи шахсига билим беришда назарий 
билимларни амалиёт билан турмуш тажрибалари билан боғлаб олиб бориш таълимнинг етакчи 
қоидаси ҳисобланади. Таълимдаги онглилик ва фаоллик, ўқувчидаги кўтаринки кайфият, 
мустақил фикрлашга олиб келади. Билимларни онгли ва фаол ўзлаштириш таълим жараёнининг 
психологик томонларида ўз ифодасини топади. Таълим тизими ислоҳ қилинаётган бир пайтда 
шахснинг мустақил фикр юритиши, дунёқарашини кенгайишини талаб қилади. Таълим 
жараёни, унинг мазмуни унда кўтарилган ҳаётий масалалар шахс яъни ёшлар тарбиясида 
ижобий таъсир кўрсатади. Шу сабабли таълим шахснин шакллантиришнинг асосий манбаидир. 
Ҳар бир шахс характерида оиласи атрофидагилари, дўстлари, замон, давр, давлат тузуми 
ва жамиятнинг сиёсий, иқтисодий, мафкуравий таъсири бўлиб, бу таъсирлар унинг дунёқараши, 
тафаккурида ўз аксини топади. Ўқувчи шахсига тегишли ва монанд бўлган фазилатлардан 
муҳими шуки, у ички ва ташқи, ижтимоий таъсирларни ўз онгги ва идроки билан қабул 
қилиниб, сўнгра шу таъсирлар субъекти сифатида фаолият кўрсатади. 
Ўқувчи шахсининг ижтимоий хулқига сиёсий мафкуравий, иқтисодий, маънавий, ахлоқий 
ва бошқа ташқи кучлар ижтимоий муносабатлар таъсир қилади. Ўқувчи шахсидаги мавжуд 
турли ғоялар, фикрлар, дунёқарашлар, мафкуравий муносабатлар тизими таъсирида 
шаклланади ва улар бевосита оила, мактабгача таълим муассасаси, мактаб ва бошқа тарбия 
муассасалари орқали онгга сингдирилади. Шу билан бирга шахсга жамиятнинг таъсири энг 
авволо унинг маънавий тасаввурларида, дунёқарашида акс этади. Мафкуравий онгнинг 
мазмуни ва соғлом эътиқод ижтимоий муҳит ва унда ўрнашиб қолган мезонлар асосида 
шаклланади. Психологик нуқтаи-назардан қаралганда, жамиятимиз аъзоларининг онггида 
шакланаётган миллий истиқлол ғояларининг генезиси ижтимоий психологик ҳолатларни ўз 
ичига олади. 
Ўқувчи шахси жамиятда турли таъсирлар наитижасида яшар экан, у ўзидаги қизиқишлар, 
шахсий манфаат ва эътиқодига мос нарсаларга ишонади. Шундай экан, шахсга дастлабки 
таъсир қилиш, бу унинг ўзига бўлган ишончини оширишга кўмаклашишдир. Бу жараёнга 
таълимни таъсири катта аҳамиятга эгадир. Инсон томонидан ижтимоий тажрибани эгаллаш ва 
ҳаёт фаолияти жараёнида уни фаол тарзда ўзлаштириш жараёни унинг ижтимоийлашувидир.
Юқоридагилардан келиб чиқиб, ўқувчи шахсига таълим жараёнида таъсир этишда 
қуйидаги компонентларнинг ўрни катта ва беқиёс эканлигини эътироф этиш зарур. Улар 
қуйидагилар: 
-оила ва маҳалланинг ўрни 
-таълим масканларининг ўрни 
-меҳнат жамоаларининг ўрни 
Оила ва шахслараро муносабатларнинг ўрни. 
Зеро юқоридаги ҳолатлар ўқувчи шахси шаклланишида етакчи ва биринчи галдаги асосий 
воситалардир.