Mantiqiy savollar

2 -mantiqiy savolga javob 

 

 Huquq  prinsiplari,  hech  mubolag‘asiz,  uning  mohiyatini  ifodalovchi  asosiy 

jihatlardan  birini,  asl  o‘zagini  tashkil  etadi.  Ular  butun  huquqiy  materiyani  – 

g‘oyalar, normalar va munosabatlarni qamrab olib, jami huquqiy hayotga muayyan 

mantiq,  mazmun,  ma’no,  sobitqadamlik,  ichki  mutanosiblik  hamda  uyg‘unlik 

baxsh  etadi.  Yanada  aniqroq  ta’riflaydigan  bo‘lsak,  huquq  prinsiplarida  bamisoli 

huquq  rivojining  butun  dunyoviy  tajribasi,  insoniyat  ma’rifiy  taraqqiyotining 

hosilasi  o‘zining  mujassam  ifodasini  topadi.  Prinsiplar  huquq  shakllanishida 

yo‘nalish beruvchi mo‘ljal, mezon vazifasini o‘taydi.  

Huquq  prinsiplari  huquqning  shakllanish  jarayoni,  rivojlanishi  va  hara-

katlanishining  rahbariy  g‘oyasi,  boshlang‘ich  qoidasi,  yetakchi  mezoni  sifatida 

maydonga chiqadi.  

---

Avvalo  qonunda,  huquqiy  normalarda  o‘z  tasdig‘ini  topadigan  huquq  prin-

siplari  jamiyatning  butun  siyosiy-huquqiy  hayotiga,  mamlakat  ijtimoiy  tizimiga 

to‘laligicha  singib  ketadi.  Ular  nafaqat  huquqning  mohiyatini,  balki  uning  maz-

munini  tavsiflaydi,  uning  ichki  tuzilishi,  statik  holati  bilan  bir  qatorda,  huquqni 

qo‘llash  jarayonini,  huquq  faoliyatining  dinamikasini  aks  ettiradi.  Huquq  prin-

siplari normativ hujjatlarni tayyorlashning butun jarayoniga, ularni qabul qilish va 

chiqarish,  huquqiy  talablarga  rioya  etish  kafolatlari  o‘rnatilishiga  nihoyatda  katta 

ta’sir ko‘rsatadi.  

Huquq  prinsiplari  o‘ziga  xos  tayanch  tuzilma  bo‘lib,  unga  nafaqat  huquq 

normalari, institutlari yoki tarmoqlari, balki butun huquq tizimi asoslanadi. Mazkur 

rahbariy  tamoyillar  davlat  organlarining  huquq  ijodkorligi,  huquqni  qo‘llash  va 

huquqni  muhofaza  qilish  bilan  bog‘liq  butun  faoliyati  uchun  yo‘naltiruvchi 

mash’al  bo‘lib  xizmat  qiladi.  Huquqiy  tizimning  bahamjihatligi,  barqarorligi  va 

samaradorligi  ularga  rioya  etish  darajasiga  bevosita  bog‘liq.  Huquq  prinsiplari 

umummajburiy  tusga  ega  bo‘lganligi  sababli  ular  turli  huquq  tarmoqlari  va 

institutlari, normalari  va  huquqiy  munosabatlar, obyektiv  hamda  subyektiv huquq 

o‘rtasidagi  ichki  birlikni,  uyg‘unlik  va  o‘zaro  aloqadorlikni  ta’minlashga 

ko‘maklashadi.  

O‘z  mohiyati  va  tabiati  jihatidan  huquq  prinsiplari  tasodifiy  emas,  balki 

jamiyatning  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  siyosiy  tizimi  tomonidan  bevosita  belgilanadi. 

Bundan tashqari, ular  mazmuniga mamlakatda mavjud davlat va huquq, hukmron 

siyosiy  va  davlat  rejimi,  jamiyat  siyosiy  tizimining  qurilishi  hamda  amal  qilishi 

tamoyillari o‘z ta’sirini o‘tkazadi1.  

Yuqoridagi fikr kundek ravshan, uni isbotlashning hojati yo‘q. Zero, aytaylik, 

feodal  huquqning  tuzilishi  va  harakatlanishi  prinsiplari  quldorchilik  huquqi  yoki 

hozirgi  zamonaviy  huquq  prinsiplaridan  tubdan  farq  qiladi.  Shuningdek,  Rim 

huquqiga  asoslangan  hozirgi  roman-german  huquqining  prinsiplari  islom  dini 

arkonlariga asoslangan musulmon huquqi prinsiplaridan farq qilishi barchaga ayon.  

Huquq  prinsiplari,  odatda,  bevosita  qonun  hujjatlarida  (konstitutsiya  va  joriy 

qonunlarning  muqaddimasida,  moddalarida)  mustahkamlanadi;  ba’zan  huquq 

normalarining mazmunidan kelib chiqadi.  

Huquq  prinsiplarining  mazmuni,  namoyon  bo‘lish  jabhasi  va  xususiyatlariga 

qarab  turli  mezonlar  asosida  tasniflash  mumkin.  Masalan,  huquqning  tipi  va 

harakatlanish  ko‘lamiga  qarab  quldorchilik,  feodal,  burjua  va  sotsialistik  huquq 

prinsiplari  haqida  gapirish  mumkin.  Shuningdek,  huquq  prinsiplari  o‘z  tabiatiga 

ko‘ra  ijtimoiy-iqtisodiy,  siyosiy,  mafkuraviy,  axloqiy,  diniy  va  maxsus-yuridik 

turlarga bo‘linadi. Huquqshunoslikka oid adabiyotda umumiy va maxsus, sohaviy 

va tarmoqlararo prinsiplar to‘g‘risida fikr-mulohazalar mavjud.  

---

Umumiy  huquqiy  prinsiplar  butun  huquqiy  tizim  asosida  turishi  bilan 

tavsiflanadi.  Bu  prinsiplar  tahlili  orqali  u  yoki  bu  mamlakat  huquqiy  tizimining 

mazmun-mohiyati,  tabiati,  xususiyatlari,  harakatlanish  sifatlari  haqida  xulosa 

chiqarish mumkin. Bunday huquqiy prinsiplar qatoriga quyidagilar kiradi:  

Huquqni  shakllantirish  va  amalga  oshirishda  demokratizm  prinsipi.  Mazkur 

prinsip  huquqni  yaratish  sohasida  xalqning,  bevosita  xalq  vakillari  bo‘lmish 

deputatlarning, jamoat birlashmalari va nodavlat tashkilotlar, siyosiy partiyalar va 

fuqarolarning 

huquqiy 

siyosatni 

shakllantirish 

hamda 

qonun 

chilikni 

takomillashtirishda  keng  ishtiroki  orqali  namoyon  bo‘ladi.  Huquqni  amalga 

oshirish jabhasida demokratizm tamoyili huquqni qo‘llovchi va huquqni muhofaza 

qiluvchi  organlarni  tashkil  etish  va  faoliyat  yuritish  tartibida,  dastavval  odil 

sudlovni amalga oshirish jarayonida, ularning fuqarolarga yaqinligida, aholi uchun 

yuridik yordamning realligi darajasida o‘z aksini topadi. Xususan, O‘zbekistonda 

keng rivojlanayotgan sud-huquqiy islohotining zaminida ham demokratik jihatlarni 

chuqurlashtirish  yotadi.  Bunda  advokatlar  mavqeini  kuchaytirish,  sud  jarayonida 

prokuror bilan  advokatning  huquqiy  mavqeini tenglashtirish, prokuratura va ichki 

ishlar  organlari  xodimining  faoliyatini  inson  huquqlarini  ta’minlash  nuqtayi 

nazaridan isloh etish kabilar ko‘zda tutiladi. «Jamiyatda demokratiya qay darajada 

ekanligini belgilovchi kamida uchta mezon bor. Bular – xalq qarorlar qabul qilish 

jarayonlaridan  qanchalik  xabardorligidir.  Hukumat  qarorlari  xalq  tomonidan 

qanchalik  nazorat  qilinishi,  oddiy  fuqarolar  davlatni  boshqarishda  qanchalik 

ishtirok etishidir. Ana shu uch sohada haqiqiy siljishlar bo‘lmas ekan, demokratiya 

haqidagi  hamma  gap-so‘zlar  yo  xalqqa  xushomad  qilish  yoki  oddiy  siyosiy  o‘yin 

bo‘lib qolaveradi»1.  

Qonuniylik  prinsipi.  Huquq  ijodkorligi  jarayoni  subyektlari  tomonidan 

normativ-huquqiy hujjatlar loyihasini tayyorlash, muhokama etish, qabul qilish va 

nashr  etish  qonunlar,  avvalo,  Konstitutsiya  asosida  amalga  oshiriladi.  Qonuniylik 

tamoyilining  asosiy  ma’nosi shundaki,  qonun  chiqaruvchi organ  – parlamentning 

ham,  huquq  ijod  etuvchi  boshqa  organlarning  ham  faoliyati  qonun  asosida  qat’iy 

amalga oshirilishi lozim.  

Sudlov  jarayoni  hamda  huquqni  amalga  oshirishda  ish  ko‘radigan  barcha 

davlat  organlari  va  mansabdor  shaxslar  faoliyati  ham  batamom  qonunga  mos 

ravishda  bo‘lishi  talab  etiladi.  Mazkur  faoliyatda  qonuniylik  prinsipi  barcha 

mutasaddi  organlar,  mansabdor  shaxslar  hamda  fuqarolarning  xatti-harakatida 

qonunga  itoat  etish,  uning  talabiga  og‘ishmay  rioya  qilishda  namoyon  bo‘ladi. 

Qonuniylik umumiylik va yagonalik sifatlari bilan tavsiflanadi. Qonunga itoat etish 

barcha  subyektlar  uchun  umumiy  talabdir.  Ayni  vaqtda,  qonundagi  har  bir  qoida 

huquqiy  munosabatning  barcha  ishtirokchilari  uchun  yagona  talab  sifatida 

---

maydonga  chiqadi.  Boshqacha  aytganda,  qonun  ustuvor  va  butun  mamlakat 

hududida yagonadir. U bir xilda tushunilishi va bir xilda bajarilishi lozim.  

Insonparvarlik  prinsipi.  Buning  ma’nosi  shundaki,  huquq  jamiyat  –  inson  – 

davlat  o‘rtasidagi  munosabatlarni  mustahkamlash  va  tartibga  solishda  adolat, 

insonni sevish, shaxsni e’zozlash va uning sha’nini qadrlash, unga hayot kechirish 

uchun  munosib  shart-sharoitlar  yaratib  berish  nuqtayi  nazaridan  kelib  chiqadi. 

Huquqning  insonparvarligi  qonunchilik  hujjatlarida  mustahkamlangan  ijtimoiy 

tuzumning  shaxs  uchun  qulay  iqtisodiy  shart-sharoitlar,  imtiyozlar  yaratishini 

nazarda tutadi.  

Fuqarolarning  qonun  oldida  tengligi  prinsipi.  O‘zbekiston  Respublikasi 

Konstitutsiyasining  18-moddasiga  muvofiq,  O‘zbekiston  Respublikasida  barcha 

fuqarolar  bir  xil  huquq  va  erkinliklarga  ega  bo‘lib,  jinsi,  irqi,  millati,  tili,  dini, 

ijtimoiy kelib chiqishi, e’tiqodi, shaxsiy va ijtimoiy mavqeidan qat’iy nazar, qonun 

oldida  tengdirlar.  Imtiyozlar  faqat  qonun  bilan  belgilab  qo‘yiladi  hamda  ijtimoiy 

adolat  prinsiplariga  mos  bo‘lishi  shart.  Mazkur  prinsip  quyidagi  jihatlar  bilan 

tavsiflanadi.  Birinchidan,  mamlakatda  barcha  fuqarolar  teng  holat  va  maqomga 

egaligi. Davlat o‘z qonunlari bilan fuqarolarga bir xil sharoit va teng imkoniyatlar 

yaratib  beradi.  Hamma  bir  xil  huquq  va  majburiyatlarga  ega.  Biroq,  ulardan 

foydalanish  amalda  turlicha  bo‘ladi.  Masalan,  birov  oliy  o‘quv  yurtiga  kiradi, 

boshqa  fuqaro  esa,  bu  huquqdan  foydalanmaydi.  Ikkinchidan,  bu  prinsip 

umumfuqaroviy  huquqlarning  tengligida  ifodalanadi.  Bu  huquqlar,  avvalo, 

Konstitutsiyada  va  boshqa  qonunlarda  mustahkamlanadi.  Bular  fuqarolarning 

saylov  huquqi  va  saylanish  huquqi,  mehnat  qilish  huquqi,  bilim  olish  huquqi, 

tibbiy  yordamdan  foydalanish  huquqi,  turar  joyga,  xususiy  mulkka  ega  bo‘lish 

huquqi  va  hokazolar.  Uchinchidan,  bu  prinsip  fuqarolarning  qonun  oldida  birdek 

mas’ulligida ifodalanadi. Qonunni buzgan har bir fuqaro, har bir mansabdor shaxs 

(shu jumladan, yuridik shaxs) istisnosiz o‘z qilmishi uchun javob berishi shart.  

Davlat  va  shaxsning  o‘zaro  mas’ulligi  prinsipi.  Davlat  bilan  shaxs  bir-biri 

bilan  muayyan  huquq  va  majburiyatlar  orqali  bog‘liq  bo‘lishi  lozim.  Bu 

demokratik  siyosiy  tizim  va  adolatli  davlat  boshqaruvining  muhim  talablaridan 

biridir. O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasida ana shu talab o‘z ifodasini 

topgan:  «O‘zbekiston  Respublikasi  fuqarosi  va  davlat  bir-biriga  nisbatan  bo‘lgan 

huquqlari  va  burchlari  bilan  o‘zaro  bog‘liqdirlar.  Fuqaroning  Konstitutsiya  va 

qonunlarda mustahkamlab qo‘yilgan huquq va erkinliklari daxlsizdir, ulardan sud 

qarorisiz mahrum etishga yoki ularni cheklab qo‘yishga hech kim haqli emas» (19-

modda). Ayni vaqtda, davlat organlari va mansabdor shaxslar jamiyat va fuqarolar 

oldida mas’uldirlar.  

O‘z  navbatida,  fuqarolar  Konstitutsiya  va  qonunlarga  qat’iy  itoat  etishlari, 

jamiyat  manfaatlariga  muvofiq  ish  tutishlari,  boshqa  kishilarning  huquqlari, 

---

erkinliklari,  sha’ni  va  qadr-qimmatini  hurmat  qilishlari,  qonun  bilan  belgilangan 

soliqlarni  to‘lashlari  lozim.  Fuqarolar  o‘z  huquq  va  erkinliklarini  amalga 

oshirishda  boshqa  shaxslarning,  davlat  va  jamiyatning  qonuniy  manfaatlari, 

huquqlari  va  erkinliklariga  putur  yetkazmasliklari  shart  (20-modda).  Basharti,  bir 

tomondan,  davlat,  davlat  organlari  va  mansabdor  shaxslar,  ikkinchi  tomondan, 

fuqarolar  o‘z  zimmalaridagi  qonuniy  majburiyatlarini  buzsalar,  tegishli  yuridik 

javobgarlik  kelib  chiqadi.  Bunday  hollarda  fuqaro  davlat  oldida,  davlat  esa  (o‘z 

mansabdor  shaxslari  va  organlari  orqali)  fuqaro  oldida  qonunda  belgilangan 

majburiyatlarni  bajaradi.  Mazkur  yuridik  munosabat  hamda  aloqadorlik  huquqiy 

davlat  barpo  etishning  zaruriy  shartidir.  Ta’bir  joiz  bo‘lsa,  bu  yerda  gap  «davlat 

suvereniteti» va «shaxs suvereniteti»ning o‘zaro dialektik aloqadorligi, bog‘liqligi 

xususida bormoqda.  

Umumiy  huquqiy  prinsiplar  qatoriga,  shuningdek,  ijtimoiy  adolat,  teng 

huquqlilik,  huquq  va  majburiyatlar  birligi,  huquqning  ustuvorligi  kabilar  ham 

kiradi.  

Maxsus  yuridik  prinsiplar  aslida  huquqiy  tilda  ifodalangan  ijtimoiy 

prinsiplardir.  Odatda,  ilmiy  adabiyotda  maxsus-yuridik  prinsiplar  toifasiga 

quyidagilar kiritiladi:  

1)  huquq  normalarining  butun  mamlakat  aholisi  uchun  umumiy-majburiyligi 

hamda ularning boshqa ijtimoiy normalardan ustuvorligi;  

2) amaldagi obyektiv huquqni tashkil etuvchi normalarning ziddiyatsizligi va 

qonunning boshqa normativ-huquqiy hujjatlardan ustunligi;  

3) huquqning ommaviy va xususiy huquqqa, nisbatan mustaqil huquq sohalari 

hamda institutlariga bo‘linishi;  

4)  obyektiv  va  subyektiv  huquq  o‘rtasida,  huquq  normasi  va  huquqiy 

munosabat  hamda  huquq  bilan  huquqning  qo‘llanishi  o‘rtasida  muvofiqlikning 

mavjudligi prinsipi;  

5) ijtimoiy erkinlik, qonun va sud oldida tenglik, teng huquqlilik prinsipi;  

6)  qonunda  mustahkamlangan  huquq  va  erkinliklarning  yuridik  kafolat-

langanligi;  

7)  teng  yuridik  mezon  (miqyos)larda  ifodalangan  xulq-atvorning  adolatliligi 

hamda yuridik javobgarlikning sodir etilgan huquq buzilishiga mosligi;  

8)  yuridik  javobgarlikning  faqat  huquqqa  xilof  aybli  xatti-harakat  (yoki 

harakatsizlik)  uchungina  qo‘llanilishi  va  Konstitutsiyaga  binoan  jinoyat  sodir 

etganlikda  ayblanayotgan  har  bir  shaxsning  ishi  qonuniy  tartibda  sudda  ko‘rilib, 

uning  aybi  aniqlanmaguncha  u  aybdor  hisoblanmasligi;  aybsizlik  prezumpsiyasi 

prinsipi (26-modda);  

---

9)  yangi  yoki  nisbatan  og‘irroq  yuridik  javobgarlikni  o‘rnatayotgan  qo-

nunning  orqaga  qaytish  kuchiga  ega  emasligi  prinsipi;  jazolash  tizimini  inson-

parvarlashtirish va boshqalar.  

Tarmoqlararo  huquqiy  prinsiplar  ikki  yoki  undan  ortiq  huquq  tarmoqlari 

doirasida  amal  qiladigan  prinsiplardir.  Ko‘pincha  bunday  prinsiplar  bir-biriga 

yaqin  turuvchi  huquq  sohalarini  qamrab  oladi  (masalan,  konstitutsiyaviy  va 

ma’muriy  huquq  sohalari;  jinoyat-protsessual  va  fuqarolik  protsessual  huquqi 

sohalari  uchun  umumiy  bo‘ladigan  prinsiplar).  Masalan,  moddiy  javobgarlik 

prinsipi  mehnat  huquqi,  fuqarolik  huquqi,  oila  huquqi  sohalarida  qo‘llaniladigan 

tamoyil.  Faqat  ayb  uchun  javobgarlik  prinsipi  esa,  Jinoyat  kodeksi  hamda 

Ma’muriy  javobgarlik  to‘g‘risidagi  kodekslarning  moddalarida  aks  ettirilgan.  Bu 

prinsip  fuqarolik  qonunchiligida  ham  asosiy  dasturilamallardan  biri  hisoblanadi1. 

Aybsizlik  prezumpsiyasi  prinsipi  ham  tarmoqdararo  xususiyatga  ega.  U  jinoyat 

huquqi,  ma’muriy  huquq,  jinoyat-protsessual  huquqi  va  boshqa  tarmoqlarda 

qo‘llaniladi.  

Sohaviy huquqiy prinsiplar  faqat bitta muayyan huquq sohasi doirasida amal 

qiladi.  Masalan,  yer  huquqi  uchun  «yerga  egalik  qilish  shakllarining  ko‘pligi  va 

ularning tengligi» prinsipi, «yerning fuqarolik muomalasida bo‘lishi» prinsipi, «yer 

ustidan  davlat  boshqaruvini  amalga  oshirish»  prinsipi,  «yerda  mustaqil  xo‘jalik 

yuritish  va  yerdan  foydalanuvchi  subyektlarning  tengligi»  prinsipi,  «yerdan 

maqsadga  muvofiq  foydalanish,  yerdan  foydalanganlik  uchun  haq  to‘lanishi» 

prinsipi va hokazolar.  

Yana  bir  misol.  Xo‘jalik  protsessual  huquqida  quyidagi  prinsiplar  rahbariy 

rol  o‘ynaydi:  sudyalarning  saylab  qo‘yilishi,  ularning  mustaqilligi  va  faqat 

qonunga  bo‘ysunishi  prinsipi;  ishlarni  ko‘rishda  kollegiallik  va  yakkabosh-

chilikning  qo‘shib  olib  borilishi  prinsipi;  ishlarni  ko‘rishda  oshkoralik  prinsipi; 

ishda  qatnashayotgan  taraflarning  tengligi  prinsipi;  nizolarni  ko‘rishda  bahs 

lashish,  og‘zakilik  va  bevositalik  prinsiplari.  Har  bir  huquq  sohasi  umumiy  va 

tarmoqlararo  prinsiplarga  tayanishdan  tashqari  faqat  o‘zigagina  xos  prinsiplarga 

ham asoslanadi. Bu prinsiplarning barchasi birgalikda nafaqat huquq sohasi, balki 

butun huquq tizimining tuzilishi va harkatlanishi uchun zamin bo‘lib xizmat qiladi.  

 

 

 

 

 

 

 

 

---