Mantiqiy Iqtisodiyot

Yil

1994

2000

2002

2004

2005

2006

2007

Y

il davomida berilgan jami ipoteka

kreditlaridagi ulushi (foizda)

Manba: 1994–2000-yillar bo'yicha ma'lumotlar «Edward M. Gramlich, Financial Services Roundtable Annual

Housing Policy Meeting, Chicago, Illinois, May 21, 2004» dan olindi. 2002–2007-yillar bo'yicha ma'lumot «Joint

Center for Housing Studies of Harvard University,  e State of the Nations Housing 2008», dan olindi,

https://www.jchs.harvard.edu/research-areas/reports/state-nations-housing-2008

. Alt-A kreditlar

(?)

 deb

nomlanuvchi to'liq rasmiylashtirilmagan va ma'lumotlari to'liq tasdiqlanmagan kreditlar substandart kreditlar

kategoriyasiga qo'shilgan. Tadqiqotlarga ko'ra, Alt-A kreditlarning aksariyati substandart qarz oluvchilarga

berilgan.

Biroq, sun'iy yaratilgan uy-joy qurilishining keskin o'sishi barqaror emas edi.

2004-2005-yillarda ipoteka kreditlarining deyarli yarmi substandart kreditlardan

(jumladan, to'liq rasmiylashtirilmagan kreditlardan) yoki uy-joy mulki garovi evaziga

berilgan kreditlardan tashkil topgan. Narxlar barqarorlashib va undan son'g 2006-

yilning ikkinchi yarmidan boshlab pasayishi bilan kartalar uyi qulab ketdi. Mulkni

---

102

musodara qilish va ipoteka krediti bo'yicha muddati o'tgan qarzlar darajasi

(?)

 darhol

o'sishni boshladi. Bularning barchasi 2007-yil dekabrda boshlangan iqtisodiy

resessiyadan

(?)

 ancha oldin boshlandi. Albatta, uy-joy sanoatining qulashi axir

iqtisodiyotning boshqa sohalariga ham tarqaldi va muammoli ipoteka kreditlari AQSH va

boshqa mamlakatlarning bank va moliya institutlarida katta moliyaviy muammolarga

sabab bo'ldi. 2008-yilning yoziga kelib Fannie Mae va Freddie Mac bankrotga uchradi.

Ularning faoliyati davlat boshqaruviga o'tkazildi va deyarli 400 milliard dollarlik

ishonchsiz qarzlar Amerikalik soliq to'lovchi zimmasiga yuklandi.

Keyingi elementda tushuntirib berilganidek, Federal rezerv sistemasining foiz

stavkalari bo'yicha siyosati ham 2008-2009-yildagi Buyuk iqtisodiy resessiyaga o'z

hissasini qo'shdi. Biroq, bir narsa ayon: kreditlarni siyosiy maqsadlarda ko'ra taqsimlash

va u bilan birga qarz berish standartlarini susaytirish natijasida katta miqdordagi

moliyaviy kapital maqsadga muvofiq bo'lmagan loyihalarga yo'naltirildi. Ko'p xaridorlar

qurbi yetmagan uylarni sotib olishga rag'batlantirildi, bu esa uy-joylar qurilishining

keskin o'sishiga va keyinroq uning barbod bo'lishiga hamda iqtisodiy resessiyaning

yuzaga kelishiga katta hissa qo'shdi.

Xususiyatlari boshqacha bo'lsada, AQSH noto'g'ri davlat siyosati tufayli 2010-

yildan oldingi yillarda uy-joy bozorida inqiroz kelib chiqqan yagona davlat emas. 2007 va

2010-yillar oralig'ida Irlandiyada uy-joylarning o'rtacha narxi qariyb 35 foizga, Dublinda

esa ikki baravar yoki undan ko'proq pasaydi. «Irlandiya uy-joy pufagi» yorilganidan

keyin tashqi ekspertlar, jumladan Kanada va Finlandiya Moliya vazirliklarining yetakchi

mutaxassislari o'tkazgan taqdqiqotlarga ko'ra, bozorning qizib ketishiga Yevropa

Markaziy Banki (YMB) o'rnatgan foiz stavkalarining juda pastligi, mulk solig'i

tushumining kutilganidan ko'proq tushishi tufayli davlat xarajatlarining o'ta ko'payishi

va, ayniqsa, huddi Qo'shma Shtatlaridagi kabi uy narxining 100 foiz ipoteka krediti bilan

ta'minlash orqali uy-joy mulkdorlari sonini ko'paytirishni rag'batlantirishga qaratilgan

davlat siyosati sabab bo'lgan. Bunda korruptsiyaning ham roli bo'lgan

(33)

. Aynan shu vaqt

oralig'ida Ispaniyaning shunga o'xshash qoidalari xuddi shunday natijaga olib keldi.

Agar davlat aralashuvi kuchaysa, investitsiyani taqsimlashda favoritizm,

manfaatlar to'qnashuvi, nomunosib moliyaviy munosabatlar va korruptsiyaning turli

shakllari kuzatiladi. Agar shunga o'xshash faoliyatlar boshqa mamlakatlarda sodir bo'lsa,

---

103

buni ko'pincha klanli kapitalizm

(?)

 deb atashadi. Tarixdan ma'lumki, investitsiyani

taqsimlashda AQSHga nisbatan boshqa mamlakatlarda davlatning roli kattaroq bo'lgan,

lekin uy-joy uchun investitsiya mablag'larini davlat tomonidan taqsimlash bo'yicha

Amerika tajribasi klanli kapitalizm Qo'shma Shtatlarida ham uchrashini ko'rsatadi.

Qanday nomlanishidan qat'i nazar, kapitalni siyosiy maqsadlarga ko'ra taqsimlash

fuqarolar zimmasiga katta xarajat yuklaydi.

---

104