Ma’naviyat va ma’rifatning qadimiyligi Ma’naviyatning shakllanish jarayonlari bosqichlari II bob Ma`naviyatning vujudida kelishi

II bob Ma`naviyatning vujudida kelishi
2.1 Insoniyat tarixiy taraqqiyotida ma'naviyatning vujudga kelishi va rivojlanish xususiyatlari.

Mintaqaviy ma’naviyatda turli elatlarning umumiy birligi, bir-biriga yaqinligi, turmush tarzi va moddiy hayot sharoitlariga xos mushtarak jihatlari namoyon bo’ladi.

Umuminsoniy ma’naviyat- butun insoniyatga , jahon halqlariga tegishli bo’lgan ma’naviy-ahloqiy boyliklardir.
Shaxs ma’naviyati – har bir kishining o’zini insoniyat farzandi, millat vakili, davlat fuqarosi deb bilgani holda o’z Vatani tuprog’i, suvi, havosi- jamiki boyliklarni asrash, har bir fuqaroning huquq va erkinliklarini hurmat qilish, izzatini joyga qo’yish, yo’lida chin dilidan, iymon, e’tiqod, sadoqat, ishonch, halollik, dovyuraklik, beg’arazlik, hurmat, fidoiylik va aqliy teranlik bilan faoliyat olib borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy olamning majmuini anglatuvchi tushuncha.
Shaxs ma’naviyati jamiyatda ijtimoy hayotda shaxsning baxtli yashashi uchun to’g’ri fikrlash, so’z va amalning birligi, rost so’zlash, halol mehnat qilish, xush ahloqqa ega bo’lishdan iboratdir.
Shaxs ma’naviyati darajasi uning kishilik jamiyatining yuksak ahloqiy qadriyatlariga qay darajada rioya qilib yashashi bilan belgilanadi. Ahloq inson ma’naviyatining muhim mezonlaridan biri bo’lgani bois shaxs ma’naviyati deganda, avvalambor, uning ahloqan barkamolligi, o’z faoliyatida ma’naviy qadriyatlarga, chunonchi, adolat, go’zallik va ezgulik g’oyalariga tayanib ish ko’rishni nazarda tutiladi. U insonni bunyodkorlik faoliyatiga, ezgu amallarga etaklaydi, jamiyat hayotidagi g’oyaviy, mafkuraviy, ma’rifiy, madaniy, diniy va ahloqiy qarashlarini o’zida to’liq mujassam etadigan kuch sifatida namoyon bo’ladi.
Shaxs ma’naviyati deganda xalqimiz uzoq tarixi davomida turli sinovlardan o’tgan, sayqal topib kelayotgan va faqat ijobiy fazilatlar tarzida e’zozlanadigan ma’naiy-ahloqiy qadriyatlar tushuniladi. Shaxs ma’naviyati halqimizning turmush tarzi, urf-odatlari hamda an’analariga, uning boy og’zaki va yozma ijodi, mumtoz adabiyoti va san’atiga singib ketgan bo’lib, inson ma’naviy takomilida beqiyos ahamiyat kasb etadi.
“Olim bo’lish oson, odam bo’lish qiyin”;
”Otang bolasi bo’lma, odam bolasi bo’l”;
“O’zingga ravo ko’rmaganni boshqaga ham ravo ko’rma”, “Yomon o’z g’amida, yaxshi – el g’amida” singari hikmatlarda ham ajdodlarimiz ardoqlab kelgan yuksak ma’naviy fazilatlar ifodalangan.
Milliy ma’naviyat tarixi millatning ma’naviy takomil jarayoni bilan bog’liq, unda ba’zan asrlar kunlarga, kunlar asrlarga teng bo’lishi mumkin. Milliy ma’naviy kamoloti zamonda, ya’ni millatning butun tarixi davomida yuz beradi. Insoniyat tarixiy jarayoni uchun bir narsa ayonki, tarix hodisalari, shaxslar, voqealar o’tib ketadi, moddiy madaniyat unsurlari emiriladi, ammo, ma’naviyati yuksalib, boyib, tobora kengroq ko’lam va teranroq mazmun kasb etib boraveradi. Millatning aksriyat qismi ma’naviy tanazzulga yuz tutgan fojiaviy sharoitlarda ham milliy ma’naviyat yo’qolmaydi, ko’lami va mazmuni jihatdan o’zi etishgan kamolot bosqichini to’qtatmaydi yo’qotish uchun (shu jumladan, umuman milliy ma’naviyatni ham) ajdodlar yaratgan barcha ma’naviy merosni mavh etish, insonlar xotirasini tamomila o’chirib tashlash, ulardan hatto irsiy xotirani ham barbod qilib-manqurd aylantirish kerak bo’ladi.
Millat mavjud ekan, milliy ma’naviyat bo’ladi. Milliy ma’naviyatni yo’qotish mumkin emas. Milliy ma’naviyatni yo’qotish uchun qanchalik harakat qilinsa, shunchalik milliylikni, millat ma’naviyatni saqlash uchun kurash kuchayadi.
Ko’rinadiki, milliy ma’naviyat hodisasi ham tarixiy, ham bugungi kunda mavjudligini saqlab turgan ko’p o’lchamli voqeikdir. Inson ma’naviy olami o’lchamlari cheksiz bo’lib, uni hech bir narsa bilan o’lchash, qiyoslash mumkin emas. Milliy ma’naviyat avvalo, milliy ongda rivojlanishi bilan xarakterlanadi. Shuning uchun ham mustaqillikka erishganimizdan buyon milliy ongni rivojlantirishni tarbiyaviy ishning muhim bo’g’ini sifatda olib qaramoqdamiz. Milliy ongning rivojlanishi pirovard o’zlikni anglash sari etaklaydi.
Milliy ma’naviyatimizning asosiy belgisi va o’zagi milliy ahloq sanaladi. Bizning milliy ahloqimizdagi belgilar boshqa halqlar ahloqiy qarashlarida muayyan tarzda namoyon bo’ladi.
Milliy ma’naviyatimizda – milliy his, tuyg’u, ruhiyat ham muhim o’rin egallaydi. Chunonchi, zamona taqozosi bilan boshqa yurtga safarga bergudek bo’lsak va usha erda milliy kuy, qo’shiqni etishgudek bo’lsak, bizning vujudimizni ajib bir his, tuyg’u qamrab oladi va undan ruhiy huzur olamiz, qanoat hosil etamiz, ya’ni ma’naviy ozuqlanamiz.
O’zbek xalqining hozirgi milliy ma’naviyati va qadriyatlari o’tmish milliy ma’naviyatimizning davomi bo’lib ularga do’stlik, mehmondo’stlik, odamgarchilik, insonparvarlik, ahloqiy teranlik, tadbirkorlik, fazilatlilik, sahiylik, xushmuomalalilik, jamoa ichida o’zini tuta bilishlik, hayotlilik, sizlab muomala qilish, ozodalik, xushchaqchaqlik, mardlik, samimiylik, lutfi karamlilik, shirinso’zlik, tashabbuskorlik, ona-yurt va halqiga muhabbatlilik, insoflilik, diyonatlilik, rostgo’ylik, halollik, oru-nomuslilik, to’g’rilik, poklik, vazminlik, hojatbarorlik, ota-ona va kattalarni xurmat qilish, mehnatsevarlik, o’tmishga hurmat, insoflilik, milliy g’urur, mustaqillikni qadrlash, vatanparvarlik, millatparvarlik va boshqa milliy-ma’naviy –ahloqiy fazilatlar kiradi.
Millat, xalq bor ekan uning ma’naviy dunyosida milliy jihatlar doim saqlanib keladi. O’zbeklarning milliy ma’naviyati, erkak va ayollarning o’ziga xos sharqona ahloqiy fazilatlar u, ota-ona, farzandlar, qo’ni-qo’shnilar, mahalla-kuy aloqalari, halolik, vijdon bilan bog’liq ma’naviyati faqat o’tmish sadosi emas, balki hozirgi kun uchun ham xosdir.
O’zga millatlarning ma’naviy qadriyatlari qanchalik ta’sir ko’rsatmasin kattalarga, ota-onaga hurmat, kamtarlik, xalollik, iymon, mehnatsevarlik, mehmondo’stlik singari milliy-ma’naviy fazilatlarimiz barqaror. Chunki bu ma’naviy xislatlar avloddan-avlodga o’tib, qon-qonimizga singib ketgan. “Ayollarimiz qanchalik zamonaviylashmasinlar, ular hayo, ibo, nomus bobida, oila, qarindosh-urug’larga nisbatan munosabat bobida sharqona, o’zbekona fazilatlarini tark etmaydilar. Millat bor ekan, uning ma’naviyati saqlanib qoladi va rivojlanaveradi.
Odatda kishilar ko’pincha ikki ishda katta xatoga yo’l qo’yadilar. Birinchisi – yoshlarni hali yosh deb, ularga ishonmaganida, ikkinchisi – keksalarni qariya deb chetga surib qo’yganida. Yoshlarda kelajakka intilish bilan bog’liq bo’lgan katta tashabbus, kuch va g’ayrat bo’ladi. Keksalar esa hayot yo’lida ko’p issiq va sovuq kunlarni boshidan kechirib, boy tajriba ortttirgani uchun ularda uzoqni o’ylab, bosiqlik bilan ish qilish, etti o’lchab bir kesish singari ma’naviy boylik va etuk tafakkur salohiyati bor. O’zbeklarning “qari bilganni pari bilmas” degan hikmatida ko’p ma’no bor. Yoshlarning tashabbusi, kuchi g’ayrati keksalarning boy-hayotiy tajribasi bilan bog’langandagina yaxshi ijobiy samara beradi. Keksa avlodning bilimi, hayot tajribasi yoshlar uchun ma’naviy kamolot va ibrat maktabidir.
Sovet-totalitar tuzumi sharoitida ma’naviy-axloqiy fazilatlarning milliy jihatlari, an’nanalarini inkor etish yoki kamsitish kuchaydi. Ularni ma’naviy qoloqlik ifodasi sifatida talqin etildi. Sharq xalqlarining, jumladan, o’zbek xalqining ming yillik ma’naviy boyliklarini o’zida mujassamlashtirgan hadislar, shariat xukmlari diniy xurofot sifatida qoralandi.
Xalqimizning axloq, andisha, sharmu-hayo, halollik va pokizalik, inson qadr-qimmati to’g’risidagi ma’naviy qadriyatlarga zid bo’lgan evropacha an’analar yoshlar ma’naviyatiga salbiy ta’sir o’tkazdi. Shu tufayli ma’naviy tubanlik yuzaga keldi. Yoshlarda asriy, milliy ma’naviyatimizga zid bo’lgan bag’ritoshlik, qotillik, xudbinlik, maishiy buzuqlik, giyohvandlik kabi ma’naviy qiyofa yuzaga kelib, ildiz ota boshladi.
Abdulla Avloniy va boshqa ma’rifatparvar fidoiylar XIX asrning oxiri va XX asrning boshlarida Turkistonda xukmron bo’lgan ma’naviy inqiroz haqida gapirib, bu og’ir vaziyatdan ta’lim-tarbiya ishlarini yaxshilash, axloqiy yuksaltirish orqaligina chiqish mumkinligini qayd qilgan edilar. “Tarbiya – degan edi Abdulla Avloniy, - bizlar uchun yo hayot - yo momot, yo najot – yo halokat, yo saodat – yo falokat masalasidir”.
Sovet totalitar tuzumi barbod bo’lishi, O’zbekistonning o’z mustaqilligini qo’lga kiritishi jamiyatimiz ma’naviyatida chuqurlashib borayotgan inqirozning oldini olish uchun tangrining inoyati, xalqimizning baxti bo’ldi. Milliy mustaqillik tufayli jamiyatimizda, milliy-ma’naviyatni poklanish, o’nglanish, tiklanish jarayoni yuz berdi.
Yosh avlodni vatanparvarlik, insonparvarlik, millatparvarlik ruhida tarbiyalash, milliy g’urur tuyg’usini kuchaytirish, iymon, vijdon, halollik, poklik, mehnatsevarlik, ishbilarmonlik singari xislatlarni shakllantirish, mustaqillikning ongli fidoyisiga aylantirish hozirgi kundagi milliy-ma’naviy tarbiya ishining asosiy maqsadidir.
Milliy tarbiya – u yoki bu millatni elatni tashkil qiluvchi kishilarning milliy madaniyati, merosni, qadriyatlarni, urf-odatlarni, an’analarni o’zlashtirishdagi faoliyatini rivojlantirish bo’lib, u milliy ong va milliy o’zlikni anglashning subektidir.
Milliy tarbiyaning asosiy yo’nalishlarini millatparvarlikni, halqparvarlikni, vatanparvarlikni, mehnatsevarlikni, yuksak insoniylikni rivojlantirish, merosni, urf-odatni, qadriyatlarni, fan-texnika, texnologiyalarni o’zlashtirishga intilishni rivojlantirish, mehr-oqibat, iymon-e’tiqod, or-nomus, insof-diyonat, milliy va umuminsoniy qadriyatlarning mohiyatini tushunib etish va unga amal qilish ruhiyatini shakllantirish kabilarni tashkil etadi.
Ayniqsa o’zbek davlatchiligi tajribalarida ma’naviyatni rivojlantirishga qaratilgan siyosatning ahamiyati nihoyatda kattadir.
Bundan tashqari, O’zbekistonda iqtisodiyot va ma’naviyatni rivojlantirishga ham, mavjud bo’lgan imkoniyatlar resurslarni ishga tushurishga ham katta e’tibor berilmoqda. Ulardan qanchalik unumli foydalana olsak, iqtisodiyot va ma’naviyatni rivojlantirish borasida ham belgilangan maqsadga erishish mumkin bo’ldi.
O’zbekiston milliy mustaqilligining iqtisoiy asoslari to’g’risida so’z ketganda uning noyob tabiiy xom ashyo imkoniyatlari haqida alohida aytib o’tish lozim. O’zbekiston kelajagi buyuk davlat deyilganda xuddi shu imkoniyatlar ham nazarda tutilganini yoddan chiqarmasligimiz kerak.
Yurtboshimiz haqli ravishda aytganidek, O’zbekiston o’z er osti boyliklari bilan haqli suratda faxrlanadi. Bu erda mashhur Mendeleev davriy sistemasining deyarli barcha elementlari topilgan. Hozirga qadar 2700 dan ziyod turli foydali qazilma konlari aniqlangan. Ularning birgalikdagi qiymati mamlakatimiz va xorijiy mutaxassislar bahosiga ko’ra 3.3 trillion AQSh dollaridan ortiqroq baholanayotir. Har yili respublika konlaridan taxminan 5.5 milliard dollarlik miqdorda foydali qazilmalar olinmoqda.
Bir qator foydali qazilmalar, chunonchi, oltin, uran, mis, tabiiy gaz, vol’from, kaliy tuzlari, fasforitlar, qaolinlar bo’yicha O’zbekiston dunyoda etakchi o’rinlardan birini egallaydi. Masalan oltin zaxiralari bo’yicha O’zbekiston dunyoda 4-o’rinda, qazib olish bo’yicha 7-o’rinda, mis zaxiralari bo’ycha 10-11 o’rinda, uran zaxirasi bo’yicha 7-8 o’rinda turadi.
O’zbekiston noyob yoqilg’i-energetika resurslariga ega ekanligi bilan ham ajralib turadi. Qidirib topilgan gaz zaxiralari 2 trillion kub metrga yaqin, ko’mir 2 milliard tonnadan ortiq, 350 million tonnaga yaqin neft zaxiralari mavjud.
O’zbekiston qudratli ilmiy-ma’naviy potentsialga ham egadir. Respublika xududida fan ishlar akademiyasi, 120 dan ziyod ilmiy tadqiqot institutlari, 60 dan ortiq Oliy o’quv yurtlari mavjud.
Ilmiy xodimlar soni 100 mingdan ortiq bo’lib, ular orasida 200dan ortiq akademik, 2200 ga yaqin fan doktorlari va professorlar, 14600 dan ziyod fan nomzodlari va dotsentlar bor.