|
Ma’naviyatning individual
shakllari
-
har bir insonning qadri,
haq-huquqlari, erkinligi, burchi, mas’uliyati, ijtimoiy, iqtisodiy va
siyosiy jarayonlardagi o‘rnini, uning jamiyat, atrof-muhit va boshqa
kishilarga ta’siri, hayotdagi mavqeyi, axloqiy qiyofasi, qiziqishlari,
talab va ehtiyojlari bilan bog‘liq ma’naviyat shakllarining shaxsiy
(alohida, yakka) darajada namoyon bo‘lish xususiyatlarini
ifodalaydigan tushuncha muayyan kishi ma’naviyatining individual
shakllari qator ko‘rinishlarda va xilma-xil tarzda namoyon bo‘ladi. Bu
avvalo, uning tabiatga, tashqi olamda ro‘y berayotgan jarayonlarga
nisbatan munosabati, ushbu jarayonlardagi o‘rni va faoliyatida, turli
irq, millat, ijtimoiy qatlamlarga mansub bo‘lgan, rang-barang
maqsadlar va ma’naviyatga intiladigan kishilarga munosabatida
yaqqol namoyon bo‘ladi. Ma’naviyatning individual
shakllari har bir
shaxsning o‘ziga, oila, turmush, jamoa va jamiyatdagi o‘rniga
nisbatan munosabatida, jamiyatda moddiy va ma’naviy boyliklarni
yaratish jarayoniga qo‘shayotgan hissasida ham ko‘zga tashlanadi.
Shu bilan birga shaxsning siyosiy o‘zgarishlar, jamiyatni
demokratlashtirishda qatnashishi, qanday ezgu maqsadlarni ko‘zlayot-
ganligi bilan bog‘liq faoliyati ham muhim ahamiyatga ega. Hozirgi
davrdagi yuksak texnologiyalar, ishlab chiqarish va boshqarish
vositalarining zamonaviy talablarga hozirjavobligi, bu boradagi shaxs
malakasi, qobiliyati va ko‘nikmalarini takomillashtirishga intilishi
ham ma’naviyatning individual
shakllarining asosiy ko‘rsatkich-
113
laridir. Insonga xos tabiiy barkamollik, jismonan sog‘lomlik, iqtisodiy
talab va ehtiyojlarni axloqiy kamoloti va amaliy faoliyati bilan
uyg‘unlashtira olishi, nafosati, bilimi, qobiliyati, iste’dodi, iqtidori va
ulardan qanday maqsadlarda foydalanayotgani ham ma’naviyatning
individual
shakllari darajasini belgilaydi.
Ma’naviyatning individual
shakllari tizimida quyidagilarni
ajratib ko‘rsatish mumkin:
a) har bir insonning tabiiy-tarixiy qadriyatlari;
b) axloqiy qiyofasi, nafosati va go‘zalligi;
d) mehnati va iqtisodiy madaniyati;
e) individual kamoloti va ijtimoiy mavqeyi;
f) qobiliyati va iste’dodi;
j) dini, e’tiqodi, his-tuyg‘ulari.
Inson ma’naviyatining tabiiy-tarixiy jihati uning biologik jonzot,
tirik vujud sifatidagi yashashi, sihat-salomatligi, hayot kechirish
davrlari, bolalik, o‘smirlik, yetuklik, keksaligi bilan bog‘liq holda
namoyon bo‘ladi. Bunday tabiiylik har bir tirik vujud kabi odam
zotining har qanday avlodi,
qavmi, millat va elatiga tegishlidir.
Insonning axloqiy qiyofasi, nafosati va go‘zalligi bilan bog‘liq
ma’naviyat shakllari o‘zaro uyg‘unlikda namoyon bo‘ladi, ular
umuminsoniylikning shaxs qiyofasi bilan bog‘liq individual darajasini
ifodalaydi. Axloqiy qiyofa, nafosat va go‘zallik bilan bog‘liq shaxsiy
ma’naviyatning har bir shakli, kishilarning jamiyatdagi biror tipini
ajratib ko‘rsatish uchun asos bo‘lishi mumkin. Bu shakllar esa
nihoyatda xilma-xil bo‘lib, ular quyidagilarda ko‘rinadi: shaxs umri
va hayotining ma’nosi, ya’ni yashashdan maqsad, xotira, meros,
vorislik, orzu-umid, baxt-saodat va boshqa shaxsning atrof-muhit,
vatan, davr, oila va turmushi, sevgi-muhabbati, ota-ona va farzandlari,
turmush go‘zalligi va boshqalar bilan bog‘liq ma’naviyat shakllari;
shaxsning erkinligi, ozodlik, tenglik, e’tiqod, axborot olish, mulkka
egalik qilish, yashash, daxlsizligi bilan bog‘liq ma’naviyat; shaxsiy
mas’uliyat, ya’ni ijtimoiy zaruriyatni anglashi, unga amal qilishi,
tartib-intizomi, or-nomusi, burchi, vijdoni, qadr-qimmati va boshqa
shaxsning nafosati, ma’naviy go‘zalligi, estetik tuyg‘usi, didi,
madaniyati, o‘ziga, o‘zgalarga, tabiat va tashqi muhitga nisbatan
munosabatiga aloqador ma’naviyat shakllari. Ma’naviyatning shaxsiy
darajada namoyon bo‘lishi nisbiy xususiyatga ega bo‘lsada, ammo u
114
alohida kishilar, ularning hayoti, faoliyati, jamiyatdagi mavqeyi va
o‘rnini belgilashda katta ahamiyat kasb etadi.
Shaxs ma’naviyati – har bir kishining o‘zini insoniyat farzandi,
millat vakili, davlat fuqarosi deb bilgani holda o‘z Vatani tuprog‘i,
suvi, havosi jamiki boyliklarini asrash, har bir fuqaroning huquq va
erkinliklarini hurmat qilish, izzatini joyiga qo‘yish yo‘lida chin
dilidan, iymon, e’tiqod, sadoqat, ishonch, halollik, dovyuraklik,
beg‘arazlik, hurmat, fidoyilik va aqliy teranlik bilan faoliyat olib
borishga qaratilgan ichki ruhiy va aqliy olamining majmuyini
anglatuvchi tushuncha.
Shaxs ma’naviyati jamiyatda, ijtimoiy hayotda shaxsning baxtli
yashashi uchun to‘g‘ri fikrlash, so‘z va amalning birligi, rost so‘zlash,
halol mehnat qilish, xush axloqqa ega bo‘lishidan iborat.
Shaxs ma’naviyati darajasi uning kishilik jamiyatining yuksak
axloqiy qadriyatlariga qay darajada rioya qilib yashashi bilan
belgilanadi. Axloq inson ma’naviyatining muhim mezonlaridan biri
bo‘lgani bois shaxs ma’naviyati deganda, avvalambor, uning axloqan
barkamolligi, o‘z faoliyatida ma’naviy qadriyatlarga, chunonchi,
adolat, go‘zallik va ezgulik g‘oyalariga tayanib ish ko‘rishi nazarda
tutiladi. U insonni bunyodkorlik faoliyatiga, ezgu amallarga
yetaklaydi, jamiyat hayotidagi g‘oyaviy, mafkuraviy, ma’rifiy,
madaniy, diniy va axloqiy qarashlarini o‘zida to‘liq mujassam
etadigan kuch sifatida ko‘rinadi.
Shaxs ma’naviyati deganda xalqimizning uzoq tarixi davomida
turli sinovlardan o‘tgan, sayqal topib kelayotgan va faqat ijobiy
fazilatlar tarzida e’zozlanadigan ma’naviy-axloqiy qadriyatlar
tushuniladi. Shaxs ma’naviyati xalqimizning turmush tarzi, urf-
odatlari hamda an’analariga, uning boy og‘zaki va yozma ijodi,
mumtoz adabiyoti va san’atiga singib ketgan bo‘lib, inson ma’naviy
takomilida beqiyos ahamiyat kasb etadi.
«Olim bo‘lish oson, odam bo‘lish qiyin»;
«Otang bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l»;
«O‘zingga ravo ko‘rmaganni boshqaga ham ravo ko‘rma»,
«Yomon o‘z g‘amida, yaxshi – el g‘amida» singari hikmatlarda ham
ajdodlarimiz ardoqlab kelgan yuksak ma’naviy fazilatlar ifodalangan.
Do'stlaringiz bilan baham: |
