«Ma’naviyat asoslari» fanining ijtimoiy fanlar tizimida tutgan o‘rni «Ma’naviyat asoslari»

«Ma’naviyat asoslari» fanining ijtimoiy fanlar tizimida
tutgan o‘rni
«Ma’naviyat asoslari» fani ijtimoiy fanlar tizimiga kiradi. Shu bois uning boshqa ijtimoiy fanlardan farqini anglash lozim. Fikrimizcha, «Ma’naviyat asoslari» fani boshqa ijtimoiy fanlardan quyidagi jihatlari bilan ajralib turadi. 1. Ma’naviyat insonning butun ruhiy olamini yaxlit tizim sifatida ifoda etuvchi ijtimoiy kategoriyadir. «Ma’naviyat asoslari» fani esa ana shu butun, ya’ni ma’naviyat haqida yaxlit, umumiy tasavvurni shakllantiradi.
Albatta, barcha ijtimoiy fanlar u yoki bu tarzda ma’naviyatni tadqiq etadi, uni boyitadi, ma’naviyatni rivojlantirishga hissa qo‘shadi. Biroq «Ma’naviyat asoslari» fanidan farqli o‘laroq, ma’naviyatni yaxlit bir tizim
sifatida o‘rganmaydi. Demak, «Ma’naviyat asoslari» fani butunni o‘rgansa, boshqa ijtimoiy fanlar uning qismlarini tadqiq etadi. Izoh: Kategoriyalarning tasnifi «Ma’naviyat asoslari» fanidan yozilgan
darsliklardan tashqari mavjud ijtimoiy-siyosiy lug‘atlarda ham berilgan.10 Madaniyat moddiy va ma’naviy madaniyat yoki ma’naviyatga bo‘linadi.Ma’naviyat, o‘z navbatida, quyidagi tarkibiy qismlarga bo‘linadi: a)
ma’naviyat; b) ma’rifat; v) g‘oya; g) mafkura; d) amaliyot. Ma’rifat bilan deyarli barcha fanlar shug‘ullanadi. Albatta, ko‘proq pedagogika fani shug‘ullanadi. Jurnalistlar, shoir-yozuvchilar, kasb yo‘nalishidan qat’i nazar, barcha sohalardagi olimlarni, hattoki jamoat va davlat idoralarining rahbarlarini ham ma’rifatchilar deyish mumkin.
G‘oya, g‘oyashunoslik ham ma’naviyatning tarkibiy qismi.Bunyodkorlik g‘oyalari ma’naviy yetuklik mahsulidir. Ma’naviyatbo‘lmagan joyda g‘oyaviy bo‘shliq paydo bo‘ladi. G‘oyaviy bo‘shliqni
esa faqat ilm, ma’rifat, ma’naviyat bilan to‘ldirish mumkin. Shu bois
Prezident Islom Karimovning 2001-yil 18-yanvardagi farmoyishiga asosan
respublika ta’lim tizimiga yangi «Milliy istiqlol g‘oyasi: asosiy tushuncha
va tamoyillar» o‘quv fani kiritildi. Bundan ko‘zlangan maqsad «g‘oyaviy
immunitet»ni shakllantirish, Prezident Islom Karimov ta’biri bilan
aytganda, «G‘oyaga qarshi g‘oya, jaholatga qarshi ma’rifat bilan
kurashish»dir.Mafkura ham milliy ma’naviyatimizning ajralmas qismi. Mafkura
yo‘q joyda jamiyat yashay olmaydi. Bizning milliy istiqlol mafkuramiz
«xalqni – xalq, millatni – millat qilishga xizmat qilsin», – deydi Islom
Karimov. Jamiyatni birlashtiradigan, kuchiga kuch qo‘shadigan, oliy
maqsadlar sari yetaklaydigan, jamiyat hayotini inson manfaat va
ehtiyojlari asosida o‘zgartiradigan kuch mafkuradir.Ma’naviyat mafkura orqali amaliyotga tatbiq etilganda moddiy kuchga aylanadi. Chunki ma’naviyat amaliyotda moddiylashadi.Haqiqatga, ma’naviy yuksaklikka intilishdan, komil insonni tarbiyalashdan asosiy maqsad ham oxir-oqibat olamni go‘zallikka burkash, ozod va obod Vatan, erkin va farovon hayot qurishdir.
«Ma’naviyat asoslari» fani mustaqillik yillarida paydo bo‘lgan
«O‘zbekistonda demokratik jamiyat qurish nazariyasi va amaliyoti» fani
(1998-y.) bilan chambarchas bog‘liqdir. Qadimgi yunon faylasufi,
«Siyosat» («Politika») asarining muallifi Aristotel aytganidek, «Demokratiya
yuksak ma’naviyat, tartib va intizom, o‘zaro burch va mas’uliyatga asoslangan boshqaruv tizimidir, ularsiz demokratiyadan xavfliroq narsa yo‘qdir». Bundan ko‘rinadiki, demokratiya bo‘lishi, u
insonlarga xizmat qilishi uchun eng avvalo jamiyatda yuksak ma’naviyat
bo‘lishi zarur. Yuksak ma’naviyat – demokratiya poydevoridir. Boshboshdoqlik,
so‘z mas’uliyatining yo‘qligi, haqiqatni xarxillashtirish, istalgan
narsani qilish, umumiy mas’uliyatsizlik – antidemokratiyadir.
Shunday ekan, ma’naviyatsiz jamiyatni demokratlashtirib, liberallashtirib
(erkinlashtirib) bo‘lmaydi.
«Ma’naviyat asoslari» fani huquqshunoslik fani bilan ham bevosita
bog‘liqdir. «Huquq – bu mustaqillikdir», – degan edi Islom Karimov
taniqli huquqshunos olimlar bilan uchrashuvda. Darhaqiqat, mustaqillik –
o‘z yurtiga egalik qilish, o‘zini o‘zi boshqarish, o‘zini o‘zi himoya qilish,
asrash, mustaqil ichki va tashqi siyosat olib borishdir. Mustaqillik –
o‘zlikni anglash, yuksak ma’naviyat belgisidir. Shu bois mustaqillikni
mustahkamlash, uni siyosiy-huquqiy qadriyat sifatida baholash har bir
O‘zbekiston fuqarosining ma’naviy burchidir. Har qanday huquq
ma’naviyatga asoslanadi. Huquqiy munosabatlarimiz zaminida ma’naviyat
yotadi. Ma’naviyat huquqiy munosabatlarning mezonidir. Jamiyatdagi
qonunlarning sifati, xalqchilligi, adolatliligi ham oxir-oqibat ma’naviyatning
(insonlarga foydalilik koeffitsiyenti) inson kamolotiga qo‘shgan
hissasi bilan o‘lchanadi. Qisqa qilib aytganda, huquq ma’naviyatdan
oziqlanadi, ma’naviyat esa huquqda o‘z himoyasini topadi.
«Ma’naviyat asoslari» fanining ichki ishlar idoralari xodimlari
faoliyatidagi ahamiyatini quyidagicha izohlash mumkin. Birinchidan, ichki
ishlar idoralari xodimlari «adolat posbonlari» deb tavsiflanadilar. Bu
tasodifiy emas, balki anglab olingan mohiyatning amaliy ifodalanishidir.
Prezident Islom Karimovning II chaqiriq Oliy Majlisning VI sessiyasida
qilgan ma’ruzasi sud-huquq idoralari islohotiga bag‘ishlangan bo‘lib,
«Adolat – qonun ustuvorligida» deb nomlanadi. Ma’ruzada: «…sudyalar,
prokuratura va tergov organlari xodimlari, bir so‘z bilan aytganda, qabul
qilingan yangi qonunlarni hayotga tatbiq etishi lozim bo‘lgan kishilarning
dunyoqarashi va tafakkuri ancha qiyinchilik bilan o‘zgaryapti… Eng
avvalo, jazolashning repressiv, ozodlikdan mahrum qilish hollarini
qisqartirish hisobiga qonunchilikni adolat va insoniylik kabi tamoyillarining kuchayishini va amalda qo‘llanilishini ta’minlashimiz zarur» – deb ta’kidlanadi.Jinoiy jazolarning liberallashtirilishi munosabati bilan «O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslari hamda Ma’muriy
javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksiga o‘zgartish va qo‘shimchalar kiritish
haqida» qonun qabul qilindi . Prezident Islom Karimovning ma’ruzasi
hamda ushbu qonunning mohiyat-mazmunini – jinoiy munosabatlarni
«adolat tarozisi bilan o‘lchash», insoniylik tamoyili asosida qayta ko‘rib
chiqish tashkil etadi (bu yerda jinoiy munosabatlarni liberallashtirish
nazarda tutilmoqda). Ikkinchidan, «ichki ishlar idoralari xodimlari inson huquqlarining
himoyachilaridir». Shu o‘rinda, ichki ishlar idoralari xodimlari inson
huquqlarini nimalardan himoya etadilar, degan tabiiy savol tug‘iladi.
Javob: insonni adolatsizlik, yomonlik, yovuzlikdan himoya etadilar. Ichki
ishlar idoralari xodimlari yaxshilikni yomonlikdan himoya etadilar.
Jamiyatdagi, insondagi barcha yomonliklarni qidiradi, topadi va ularni
Jinoyat kodeksi asosida tasniflaydi hamda tegishli jazo belgilaydi. Agar
davlat chegarachisi hududiy chegaralarni qo‘riqlasa, uning daxlsizligiga
qarshi tahdidlarga qarshi kurashsa, ichki ishlar idoralari xodimlari
ma’naviyat chegaralarini qo‘riqlovchilardir. Mohiyatan, ichki ishlar
idoralari xodimlari «Ma’naviyat qo‘riqchilari»dir. Bundan, ma’naviyat ichki ishlar idoralari xodimlari faoliyatida bosh mezon, degan xulosa chiqadi. Demak, ichki ishlar idoralari xodimlari
ma’naviyatli, ma’rifatli bo‘lmasdan, haqiqiy kasb egalari bo‘la olmaydilar.
O‘zbek pedagogikasining asoschilaridan biri Abdulla Avloniy aytganidek,
«tarbiyachi tarbiyalashdan oldin o‘zi tarbiyalangan bo‘lmog‘i lozim».
Ichki ishlar idoralari xodimlari ham ma’naviyatni, adolatni qo‘riqlashdan
oldin, o‘zlari yetuk ma’naviyatli, adolatparvar bo‘lishlari shart.
Xulosa qilib aytganda, «Ma’naviyat asoslari» o‘quv kursi emas, balki
fandir. Avtoritar, totalitar tizim sharoitida «ma’naviyat» qatag‘onga olindi.
Sababi tobelik, erksizlik, mustamlakachilik, fikr qulligi, tafakkur qaramligi
edi. Mustaqillik, ozodlik, hurlik «Ma’naviyat asoslari»ni o‘rganishni
Ўзбекистон Республикасининг «Жиноий жазоларни либераллаштириш
муносабати билан «Ўзбекистон Республикасининг Жиноят, Жиноят-процессуал
кодекслари ҳамда Маъмурий жавобгарлик тўғрисидаги кодексига ўзгартириш
ва қўшимчалар киритиш ҳақида»ги қонуни // Ўзбекистон Республикаси Олий
Мажлисининг ахборотномаси. – 2001. – № 9–10. – 165-м.13 ijtimoiy zaruriyatga aylantirdi. Milliy ma’naviyatning asoslarini O‘zbekiston va jahon ma’naviy merosi, yozma hamda xalq og‘zaki
ijodiyotining durdonalari, O‘zbekiston Konstitutsiyasi va qonunlari, Prezident Islom Karimovning asarlari tashkil etadi. Islom Karimov asarlarida milliy ma’naviyat nazariyasi yaratildi va amaliyotga tatbiq
etilmoqda. «Ma’naviyat asoslari» fani barcha ijtimoiy va tabiiy fanlar bilan chambarchas aloqadordir. Ichki ishlar idoralari xodimlarini yuqorida «ma’naviyat qo‘riqchilari», deb ta’rifladik. Shu bois ham ichki ishlar
idoralari xodimlari ma’naviyatga o‘z faoliyatining «o‘zagi» deb qaramoqlari lozim.