Ma’naviy barkamollikning iqtisod bilan aloqadorligi. Reja

1
1.Ma’naviyat va iqtisod tushunchalari
Maʼnaviyat — insonni ruhiy va aqliy olamini ifodalovchi tushuncha. U kishilarning falsafiy, huquqiy, ilmiy, badiiy, axloqiy, diniy tasavvurlarini oʻz ichiga oladi. Maʼnaviyat atamasining asosida „maʼno“ soʻzi yotadi. Maʼlumki, insonning tashqi va ichki olami mavjud. Tashqi olamiga uning boʻybasti, koʻrinishi, kiyinishi, xatti-harakati va boshqa kiradi. Ichki olami esa uning yashashdan maqsadi, fikr yuritishi, orzu-istaklari, intilishlari, his-tuygʻularini oʻz ichiga oladi. Insonning ana shu ichki olami maʼnaviyatdir. Oziq-ovqat odamga jismoniy quvvat bersa, maʼnaviyat unga ruhiy ozuqa va qudrat bagʻishlaydi. Maʼnaviyat maʼrifat va madaniyat bilan bogʻliq. Maʼnaviyat odamlarda tap-tayyor holda vujudga kelmaydi. Unga muttasil oʻqish, oʻrganish, tajriba orttirish orqaligina erishiladi. Maʼnaviyat qanchalik boyib borsa, jamiyat va millat shunchalik ravnaq topadi. Maʼnaviyatli odam yashashdan maqsad nimaligini aniq biladi, umrini mazmunli oʻtkazish yoʻlini izlab topadi, muomala qilish madaniyatini egallaydi, har bir masalaga insof va adolat nuqtai nazaridan yondoshadi. Vijdon nima, yolgʻon va rost nima, or-nomus nima, halol va harom nima — bularning hammasini bir-biridan ajrata oladi, hayotda yomonlikka boshlovchi xatti-harakatlardan voz kechadi, yaxshilikka boshlovchi amallarni bajaradi. Qisqasi, maʼnaviyatda inson hayotining mazmuni aks etadi.
2
Vatanni sevish, vatanpar-varlik inson maʼnaviyatini belgilovchi asosiy omillardan biridir. Maʼnaviyat kamol topgan jamiyatlarda qobiliyat, isteʼdod egalari shu jamiyatning, millatning yuzi, gʻururi, obroʻ-eʼtibori hisoblanadi. Maʼnaviyatli jamiyatda aql, sogʻlom fikr, adolat va yaxshi xulq ustuvordir. Bunday jamiyatda xalqning ertangi kunga ishonchi kuchli boʻladi, odamga nomunosib turli illatlar barham topadi. Millatning asrlar davomida shakllangan ildizlari, uning tarixiy tajribalari va ijtimoiymadaniy rivojlanishisiz maʼnaviyatni tasavvur qilish qi-yin. „maʼnaviyat — insonning, xalqning, jamiyatning, davlatning kuch-qudratidir. U yoʻq joyda hech qachon baxtsaodat boʻlmaydi“, degan edi Oʻzbekiston Respublikasining birinchi Prezidenti I.A.Karimov. Shu sababli Oʻzbekistonda maʼnaviyatni yuksaltirish, xalqni maʼnaviyatli qilish davlat siyosati darajasiga koʻtarilgan.
Mustaqillik tufayli oʻzbek xalqining koʻp asrlik boy tarixiy, ilmiy, madaniy va diniy merosini oʻrganish, undan xalqning umumiy va bebaho mulki sifatida foydalanishga keng yoʻl ochildi. Maʼnaviyatimiz „Avesto“ va zardushtiylik taʼlimotidan boshlab hozirgi kungacha shakllanib, boyib, umuminsoniy qadriyatlar bilan yonma-yon rivojlanib bormoqda. Oʻzbekistonda maʼnaviyat va maʼrifatni koʻtarish, targʻib qilish, boyitish, aholining keng doirasiga yoyish maqsadida respublika „Maʼnaviyat va maʼrifat“ markazi tashkil etilgan.
3
Ma'naviyat tushunchasi arab tilidan kirib kelgan bo'lib, «amri-ma'ruf», «mushoira», «chiroyli so'z» kabi ma'nolarni anglatadi.
Ma'naviyat inson faoliyatining barcha qirralarini, uning yaqqol ko'zga tashlanuvchi zohiriy va yashirin, ichki ruhiy-botiniy tomonlarini qamrab oladi. Inson - tabiatning, barcha mavjudotning gultoji deyilganda uning ushbu hislati ya'ni, yuksak ma'naviyat egasi bo'la olish imkoniyati nazarda tutiladi. Bu imkonni boshqa mavjudotlarda ko'ra olmaymiz. Moddiy narsalar odamga jismoniy ozuqa va quvvat bersa, ma'naviyat unga ruhiy ozuqa va qudrat bag'ishlaydi.
Ma'naviyat insonning ruhiy va aqliy olami majmui kabi murakkab ijtimoiy hodisadir. Ma'naviyat inson qalbidagi ilohiy bir nur sanaladiki, bu ilohiy nur hech bir jonzotda yo'q.
Iqtisod – jamiyatning hamma aʼzolari uchun farovon hayot yaratish usul va vositalarini oʻrganadigan va amalda qoʻllaydigan soha. Iqtisodning yagona maqsadi – jamiyatning har bir aʼzosi uchun yaxshi turmush tarzini yaratish. Ana shu asosiy maqsaddan boshqa ikkilamchi maqsadlar kelib chiqadi: iqtisodiy rivojlanishni taʼminlash, ishlab chiqarishni rivojlantirish, barchani ish bilan taʼminlash va hokazo.
Bugun oliygohlarda iqtisod yoʻnalishi boʻyicha tahsil olayotgan koʻpchilik talabalar iqtisodni nazariy jihatdan chuqur oʻrganib, shu bilimlarni amalda qoʻllashga kelganda ozgina qiynalishadi.
4
iqtisodiy nazariya va amaliy iqtisod oʻrtasida bogʻliqlikni koʻrsatishga harakat qilaman.
Koʻpchilik orasida yana bir xato tushuncha bor: iqtisod asosida pul turadi. Yoʻq – iqtisod asosida manbalar (resurslar) turadi – pul ularning harakatini taʼminlovchi vosita, xolos. Savdo – iqtisodning katta qismi, lekin u iqtisodning asosi emas. Ibtidoiy jamoada savdo boʻlmagan. Odamlar oʻz ehtiyojlarini qoplash uchungina mehnat qilishgan. Jamoa orasida shu jamoa ehtiyojlarini qondirish uchun mehnat taqsimoti boʻlgan: Ayollar nasl tarbiyasi va termachilik bilan mashgʻul boʻlsa, erkaklar ov va jamoa xavfsizligini taʼminlash bilan band boʻlgan. Bunday iqtisodda pul kerak boʻlmagan va iqtisod tabiiy qonunlar asosida qurilgan.
Yuqoridagi misoldan birlamchi ehtiyojlar nima ekani yaqqol tushunarli. Oziq-ovqat, boshpana va yashab nasl qoldirish uchun xavfsiz sharoit – bizning birlamchi (tabiiy) ehtiyojlarimizdir. Faqatgina tabiiy ehtiyojlarni qondirish uchun ishlaydigan iqtisod – tabiiy iqtisoddir (tabiiy fenomen).
Pulga (yoki uning oʻrnini bosadigan narsaga) zarurat mehnat natijasida topilgan mahsulotlar birlamchi ehtiyojlarni qondirib, ortib qolganda paydo boʻlgan. bugʻdoy toʻplanib qolsa, boshqasida ortiqcha meva-sabzavotlar yigʻilgan.
5
Ikki qabila oʻrtasida shu mollarni ayirboshlash (barter) boshlangan.
Bu jarayon jamoa oʻrtasida ijtimoiy tabaqalanishga olib kelgan. Endi savdo orqali boshqalarga nisbatan koʻproq manbaga (resursga) ega boʻladigan odamlar paydo boʻlgan. Bunda tabiiy resurslar odamlarning nafaqat tabiiy ehtiyojlarini – balki ijtimoiy talablarini ham qondirishga safarbar qilingan. Mana shu bosqichda ijtimoiy iqtisod (sotsial fenomen) yuzaga kelgan.
Siz bilan biz oʻrganadigan iqtisod – ijtimoiy iqtisod. Toʻgʻri, bugungi iqtisod ibtidoiy tuzum iqtisodidan ancha murakkab. Lekin uning asosida oʻsha minglab yillar avvalgi iqtisodni boshqargan qonuniyatlar va tamoyillar yotadi. Shunday ekan, iqtisodni tushunish uchun biz juda oddiy tushunchalar va misollardan foydalanamiz.
Aholi turmush darajasi faqat uning daromadlarini oshishi, sifatli iste’mol tovarlari bilan etarli ta’minlanishi asosida o’lchanib qolmaydi. Balki ma’naviyat va ma’rifat, madaniy ehtiyoj, turli shakllarda sifatli xizmat ko’rsatish bo’sh vaqtdan mazmunli foydalanish, jismoniy va aqliy yetuklik kabi ko’pgina sifat ko’rsatkichlarini o’z ichiga oladi, zero ularsiz yuksak turmush farovonligiga erishish bo’lamaydi. 
6
Iqtisodga rioya qilgan kishilar hamma vaqt tinch va rohatda yashaydilar. Hozirgi kunda maqsadga yetmoq, xalqqa maqbul bo’lmoq uchun ilm va mol lozimdir. Mol topmoqlikning eng barkamol yo’li –ekinlik, hunarmandlik, savdogarlikdir. Bularning har biriga ham bilim lozim, deyiladi. 
Ishlab chiqarishning o’sishi va kishilar mamlakatlar o’rtasidagi aloqalar bozor munosabatlarini keltirib chiqaradi, O’rta osiyoda bozor munosabatlari qadim zamonlardan boshlab shkallangan. Tarixiy hujjatlarning guvoh berishicha bundan ming yillar avval Buxoro va Xiva savdogarlari odamlar ko’zini quvnatib hayron qoldirgan. Tovarlar va buyumlarni Hindiston va Xitoyda, Rossiya va G’arbiy Ovropa mamalakatlariga yetkazib borganlar. O’rta osiyo bozor munosabatlarining qadimdan rivoj topganiga Buyuk ipak yo’li yaqqol misol bo’la oladi. Shunday ekan hozirgi zamon tilida ishlatilayotgan bozor iqtisodiyoti mohiyati nima? Uni qisqa bozor iqtisodiyoti mohiyati nima? Uni qisqa ifodalaydigan bo’lsak, u quyidagilarni anglatadi. 
Bozor iqtisodi so’zi birinchi navbatda uzoqni ko’zlab ishlab chiqaziash, muloqot gaplashish, keltirish, savdolashsh

7

Natijada insoniyat keyingi besh asr ichida undan oldingi hamma tarixdagidan ko’p moddiy va ma’naviy boyliklar ishlab chiqarishning haqiqiy qaynar bulog’iga aylandi. Bu davrda insoniyatning haqiqiy aqliy salohiyati yaratuvchanlik imkoniyatlari namoyon bo’ladi. 

Bozor munosabatlarining qonunlarini nazarpisand qilmaslik, buzish iqtisodiyotni og’ir oqibatlarga olib kelishi mumkin, chunonchi sobiq ittifoqda 70 yildan ortiqroq davr mobaynida bozot iqtisodiyotiga aloqasi bo’lmagan iqtisodiyotni yaratishga urinib ko’rildi. Bu sobiq mustabid tuzumga va uning halqiga juda qimmatga tushdi. 
O’zbekiston mustaqillikka erishgandan so’ng u qaysi yo’ldan borishi kerak degan masala oldimizda ko’ndalang bo’lib turdi. Birinchi Prezidentimiz I.A.Karimov mustaqillikka erishganimizning birinchi kunlaridanoq jahondahi turli mamlakatlarning tajribalarini chuqur va har tomonlama o’rganib Mustaqil O’zbekistonning bundan buyongi taraqqiyot yo’li bozor iqtisodiyoti munosabatlari yo’lidan boorish ekanligiga qat’iy ishonch hosil qildi. 
Ammo bozor munosabatlarning qaysi yo’li bu uchun maqbul, qaysi birini o’zimizning bundan buyongi taraqqiyotimiz uchun tanlab olishimiz kerakligi masalasi oldimizda tuzgan muammo edi.

8