Mamleketlik universiteti jumanov m. A

15.5. Adamlardin haywanlarga tasiri
Adamlar kundelikli xojaliq iskerligi menen haywanlardin 
tirishiligine kushli tasir etedi, olardin bir tiirinin kobeyiwine 
ekinshi turinin azayiwina, al ushinshi bir turinin putkilley joq 
boliwma sebepshi boladi.
Adamlardin haywanlarga eki turli, yagniy tikkeley ham 
janapay tasir jasaydi. Tikkeley tasir jasaw degenimiz belgili bir 
haywan turlerin joq etiw yamasa olardi basqa aymaqlarga 
koshiriw bolip tabiladi. Haywanlardin jasaw jagdaylann ozgertiw 
arqali olarga tasir etiw janapay tasir dep ataladi.
Haywanlardi adamlar ayyemgi waqitlardan baslap goshin, 
terisin, maym, suyeklerin, shaqlarin ham t.b. aliw ushm awlagan. 
Usmrn natiyjesinde mamont, jiinli nosorg, ungir ayiwi siyaqli 
haywanlardin tiirleri joq bolip ketti. Songi waqitlari texnikahq 
progress tez pat penen rawajlandi. Bui aw-qurallan tiirlerinin 
kobeyiwine ham kopshilik haywanlardin qisqa waqit ishinde 
azayip ketiwine alip keldi. Natiyjcde ayinm bahali haywanlar jer 
betinde putkilley qalmadi. Evropa ellerinde jasagan hazirgi iri 
shaqli qara mallardin ata-tegi-Tur, jabayi at tarpan joq boldi. 
Togaylardin maydanmin kemcyiwi zubrlardm azayip ketiwine 
alip keldi.
XVIII-XIX asirlerde haywanlardin joq bohwi asirese Evropa 
ham Arqa Amerika kontinentinde hawij aldi. Misali, uship 
jiiriwshi kepter XIX asirdin aqirmda AQSh ta en kop 
ushirasatugm quslardan edi. 01 adamlardin koplep atip ham uslap 
aliwi natiyjesinde jo q bolip ketti. En songi uship jiiriwshi kepter 
1914-jih Cincinnati qalasindagi haywanat baginda olgen. Sonday- 
aq, adamlardin koplep awlawinan ham qiriwman Korolin 
toqildawigi (qanatciz toqildawiq) joq boldi. Amerika aq timasi 
joq boliw aldmda tur. Arqa Amerikadagi bizon, begemot, 
nosoroglardm Evropa ham Aziya dalalarmdagi saygaqlardin bas 
sanlan jiida azayip ketti.
425

---

Keyingi 400 jil ishinde jer betinen sut emiziwshilerdin 74 
turi, quslardin 129 turi, jer bawirlawshilardin 21 turi, 7 tur jer-suw 
haywanlan ham 81 tur bahqlar joq bolip ketken. Тек 
Qaraqalpaqstan tabiyatinan qulan, tarpan, turan jolbansi ham 
gepard bir omirge joq bolip ketti, jane bir qansha turler jogalip 
ketiw aldmda tur. Hazir haywanlardin 120 ga shamalas turi, al 
quslardm 600 turi joq bolip ketiw aldmda tur.
Adamlar haywanlardi joq etiw menen birge olardi 
kobeytiwge de tikkeley qatnasadi. Bugan olar haywanlardin 
belgili bir turi akklimatizaciya etiw arqali erisedi. Bunngi awqam 
aymagmda 137 turli haywanlarga introdukciya islengen. Sonin 
natiyjesinde hazir janadan 10 turli nasekoma, 5 turli baliqlar, 5 
turli sut emiziwshi haywanlar bar ekenligi amqlandi. Taza jerge 
koshirip akelingen haywan turleri toligi menen ol jerge konligip 
kete bermeydi, olardin kopshiligi olip qaladi. Al aymmlan birden 
kobeygen qawipli ziyankeslerge ham awmw taratiwshalarga 
aynahwi mumkin.
Adamlardm haywanlarga janapay tasiri degenimiz togaylardi 
shabiw, jerlerdi suriw, batpaqliqlardi qurgatiw, suw tarnawlarm 
qunw, jollar saliw, kanallar qaziw, atmosferani, suwdi ham 
topiraqti pataslaw bolip tabiladi. Olar jer betinin kelbetin putkilley 
ozgertedi. Usilarga baylamsli haywanlardin jasaw jagdaylan da 
ozgeredi. Bunday jagdaylar ayirim haywanlar ushm qolayli boladi 
ham olardin bas saninin kobeyiwine alip keledi. Maselen, 
galleshilik maydaninm keneyiwine baylamsli uy ham dala 
shimshigi kobeydi. Togaylardin shabiliwi rus qoyanlanmn 
kobirek taraliwma alip keldi. Sebebi adamlardm iskerligi ayirim 
haywanlardin kobeyiwine ham kobirek taraliwma unamli tasir 
etedi. Bulardin qatanna qarhgashlar, uzaqsha, qara garga, qadimgi 
torgay, uy tishqanlan kiredi. Madeniy landshaft faunasmm tur 
sam az bolgani menen onda ushirasatugm haywan turleri 
osoblanmn 
sam 
biraz joqan 
boladi. 
Madeniylestirilgen 
landshaftta adamlar siyaqli tiyinlar, iiyrekler jaqsi jasay aladi.
Usinin menen qatar adamlardm haywanlarga janapay tasiri 
haywanlardin jasawma keri de tasir etedi. Maselen, dalalardi 
ozlestiriw natiyjesinde tin jerlerdin tiykargi haywam bolgan 
balpaq tishqanlar azayip qaldi. Kopshilik togaylardin shabiliwi
426

---

darya-kollerdin suwlanmn azayiwma sebepshi boldi. Bui darya, 
kolletge tirishilik elementlerinin kelip tusiwin keskin tomenletti. 
Olarda kislorod rejimi buzildi. Baliqlardm tirishiligi qiyinlasap, 
olardm sam azaydi. Sonday-aq, bul suw quslanmn bas samnin 
azayiwma alip keldi.
Aral basseynindegi ekologiyahq jagdaydm keskinlesiwi bul 
aymaqta jasaytugm jergilikli endemik haywanlardin birqansha 
tiirlerinin joq boliwma sebepshi boldi. Olardm qatarma 
baliqlardan 
Aral 
siiweni, 
Amiwdarya 
sumiraylari, 
sut 
emiziwshilerden Turan jolbansi, gepard ham Qizilqum taw 
qostvqan kiredi. Bunnan tisqari bir qansha jer bawirlawshi 
haywanlar fauna quramman shigip qaldi. Daslepki jillan har jili 
millionlap mamiq junli ondatra terileri ondiriletugin edi. Hazir 
olardin populyaciyasi joq boliw aldinda tur. Aralda hazir bahq 
putkilley joq boldi.
Bulardin hammesi adamlardin tabiyiy resurslardan tek 
pariqsiz paydalaniwi natiyjesinde jiizege keldi. Sonliqtan hazirgi 
waqitta tabiyiy resurslardan aqilga ugras paydalaniw ham tabiyatti 
qorgaw jumislarin putkil diinya juzinde jetilistiriw kerek.