II BAP. ORTALIQ НАМ EKOLOGIYALIQ FAKTORLAR
Tayamsh sozler: Ortaliq, suw, topiraq, hawa, iykemlesiw,
morfologiyahq,
fiziologiyaliq,
etologiyaliq,
beyimlesiw,
geografiyahq zonalar, stenobiont, evribiont, kritikaliq tochka,
optimum zona, abiotik, biotik, antropogen faktor, biogen, Jitogen,
zoogen, mikrobogen, ekologiyahq mzamlar.
2.1. Ortaliq ham iykemlesiw tusinikleri
Tiri organizmler belgili ortahqta ham onin faktorlari tasiri
astinda jasaydi, rawajlanadi kobeyedi, ekologiyahq faktorlar
menen
qatnasta boladi, ozgeredi, turaqli harekette bolip nasil
qaldiradi.
Tirishilik fizikaliq ortaliqsiz bolmaydi, biraq tiri organizmler
oz nawbetinde az bolsa da ozleri jasap turgan ortahqqa tasir etedi.
6-s\iwret. Organizmlerdin jasaw ortaliqlan
Tiri organizmler bir qatar qasiyetleri menen turli jansiz
denelerden panq etedi. Maselen, hareket ham kobeyiw, bul eki
42
qrtmyel tabiyatta kobirek ushiraydi. Osimliklerde hareket jtida
«v/ilcrsiz
darejede baradi, biraq kristallardm osiwin ozine tan
luSbcyiw dep tariyplew mumkin. Bul eki qasiyet shigarip taslansa,
pi'llkil diinya biotikaliq ham abiotikaliq alemge bolinedi. Usi
Alcmdegi kopshilik qasiyetler qatan shegaralangan, yagmy hareket
llri organizmlerdin teren ham ken qasiyetlerinin sirtqi korinisine
nylangan. Bul qasiyet penen organizmler aldinnan belgilengen
mnqsetlerge umtiladi. Kobeyiwine kelsek, bul qasiyet processinde
tiri organizmler ozlerinin ham funkcional jagdayman jenillesedi
Mm bul biologiyaliq jagday ortaliqtm tuwridan tuwri tasir
etetugm fizikaliq m zam lan tiykarmda boladi.
Bul ozgeris
natiyjesinde amawli genetikaliq material kobeyiw processinde
nasilden nasilge otedi.
Aspanda uship baratirgan qus ozin tutip turiw ushm tmimsiz
energiya sarip etedi, qanatlarm isletedi ham natiyjede ortaliqtir.
lizikaliq qarsiligm hamde Jerdin tartiw kushin jenip hawada erkin
ushadi. Qustin kushi ol sinirgen aziqliqtan ajiralip shigadi ham
qustin belgili maqsetin - oljam uslap, jirtqishtan qaship yaki bir
jerden ekinshi jerge koshiwin amelge asiradi. Tiri organizmlerdin
uluwma qasiyeti ortaliqtm fizikaliq kushlerine qarsi tunwdan
ibarat. Qustin,
pal harrelerdin, may qonizmih ushiwi, at ham
anslannin juw m w i, baliqtin jiiziwi, tiri organizmlerge tan bolgan
xizmetlerdih baslamwi. Osimlik tamirlan arqali topiraqtan
mineral zatlar alip, quramali uglevodlar, beloklar,
fermentlerdi
sintez qiladi, ozlerinin denesin ulken etedi: ortaliqtm fizikaliq
kushlerin jilawlap bolmaydi, sebebi olar sheksiz ham har dayim
harekette bolip, tiri organizmlerge bir jerde bir neshshe tabiyiy
kiish tasir etedi.
O rta h q ekologiyahq tusinik bolip, ol kompleks tabiyiy
elementler ham waqiyalardan quralgan. Usi ortaliqta tiri
organizmler olar menen tuwridan-tuwri qatnasta boladi
(
6
-
siiwret).
Ortaliq-organizmlerdi
orap
turgan barhq tabiyiy
ekologiyahq faktorlar (hawa, jaqtiliq, topiraq, h.t.b.) jiymdisi.
Adette tabiyiy ham jasalma ortaliqlar ajiratiladi. Tabiyiy
ortaliqti suw, quyash, samal, hawa, jer, osimlik ham haywanat
dunyasi siyaqli tabiyiy faktorlar kompleksi quraydi. Jasalma
ortaliq insan tarepinen jaratilgan bolip, bunda insannm miynet
43
usili jatadi. Tabiyiy ham jasalma ortahqlar bir-biri menen tigiz
baylanisli. Olardin baylamslihgm ekologiyahq ortahq tusinigi
tariypleydi.
Tiri organizmlerdin tirishiligi ozgermegen shart-sharayatlar
ham tasirler erkin halatmda
ten salmaqhhq ozgermeydi,
kerisinshe ortaliqtm qolayliqlari ham tasirler buzilganda ten !
salmaqsiz halat kelip shigadi.
Ekologiyahq
ortaliqtm buzihwi atmosferamn je r asti
suwlarmin pataslamwi, qatti shigmdi zatlarmiri toplaniwi ham
aziqtin zaqimlamwi, shawqimlardin kobeyiwi, radioaktiv zatlar
ham basqalardm tasirinin artip banwinda korinedi. Insan tabiyat
mzamlann terenirek uyreniw omina tirishilik ortahgin tezlik
penen buzip pataslandira basladi.
7-suwret. Jasaw ortahqlari:
1-suw, 2-jer usti-hawa,
3-topiraq, 4-organizm.
Tiri organizmler bir-birlerinen panq qihwshi ozine tan 4
ortaliqta
tarqalgan, olardan biri esaplangan suw ortahqta daslep
tirishilik kelip shiqqan. Keyin ala tiri organizmler qurgaqhqqa
shigip, topiraq payda boliwinda qatnasadi ham om iyelegen (7-
siiwret). Sonday-aq, hawa ham basqa bir tiri organizmnin ishinde
yamasa sirtinda da tarqalgan. Demek, bizge belgili bolgan tiri
44
inhiyat ham onin quram bolimleri esaplangan zamamqlar,
oMinlikler ham haywanlar ane usi ortahqlarda jasawga
iykemlesken.
Organizmler quramali ham ozgeriwshen dunyada jasap, olar
a /
tirishiligin aste-aqirin sogan iykemlestirip baradi.
Organizmlerdin ortahqqa iykemlesiwi adaptaciya (latinsha
«adaptacio»- iykemlesiw) delinedi.
lykemlesiw tirishiliktin tiykargi
qasiyetlerinen biri bolip,
organizmlerdin jasap qaliwi ham kobeyiwin tamiyinleydi.
lykemlesiwdiri
korinislerine
kelsek
morfologiyaliq,
li/.iologiyahq ham etologiyaliq iykemlesiwlerge ajiratiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
