|
' ■
1X5
53-siiwret. Aral tenizi maydamnm ozgeriwi
372
Biologiyaliq kop-turlilik keskin kemeydi. Teniz aymagindagi
174 tur haywan turleri sam 38 ge qisqardx (Akimova, 1998).
Aral tenizinin aldmgi halma qaytariw imkaniyatlari qalmadi.
Hazirgi waqitta da Aral tenizinin boym saqlap qahwdiri
imkaniyati joq.
Aral tenizine quyilatugin
Amiwdarya
ham
Sirdarya
suwlan
kolemiriin kemeyiwi natiyjesinde teniz suw beti 24 metrden de
artiq paseyip ketti. 1960-1965-jillardan baslap juda lilken maydan
30-45 km2 qunp qaldi. Onin jagalan 150 km ishkerilep ketti.
Natiyjede
ekologiyahq,
siyasiy-ekonomikaliq ham
sanitar
epidemiologiyahq mashqalalar juzege keldi.
Fergana ham Mirzashol jerlerin ozlestiriw, suwganw
processinde Orta Aziya territoriyasmin jiida ulken maydanlarmda
sahralasiw juzege keldi ham bul process tezlese basladi. Aral
tenizi betiniri keskin paseyiwi natiyjesinde jiiz minlap km2 teniz
tiibi qundi ham ashilip qaldi. Bul jagday oz waqtinda oylap -
oylamastan
Amiwdarya,
Sirdarya
ham
olardm
suwlan
shaqapshalarm suwganw ushm isletiw natiyjesinde juzege keldi
ham sol process Aral atirapmda ekologiyahq jagday, lqlimmn
keskin jamanlasiwma katalizator boldi. Tomendegi magliwmatlar
bugan amq dalil boladi.
Kop jilliq baqlawlardin korsetiwi boymsha, Aral tenizinin
beti 1971-90-jillardin ishinde har jih ortasha 0,7 metrge, 1990-97-
jillar 0.3, keyin ala bolsa jilma 0,2 metr paseygen. Boljawlar
boymsha 2040-jilga kelip, Aral tenizi omina bir neshe mayda shor
koller jiizege keledi. Keyin ala sol kollerdin beti 28 metrge
shekem paseygende suwdin shorhgi janede artadi 2065-jilga
kelip, Aral tenizinin beti 30 metrge paseyedi, kollerde suw beti 23
metrliginshe qaladi, kollerdin maydam 2700 km2 qisqaradi.
Alimlardin boljawlan boymsha, Aral tenizi suwmin shorhgi 10
nan 356 g\l ge koterilgende, duzlardin kolemi 35,6 esege artadi,
puwlaniw 0,25 esege jilma
1000 nan 730 mm ge shekem
paseyedi. Keleshekte suwdin shorhgi artiwi (26,38 den 36% ke),
duzlar kolemin jane Araldm qungan ominda qum ham duzlardin
samal menen ushinliwma qarsi shara kori>v ushm jasalma
togaylar egiw lilken ahmiyetke iye. 1981-jildan baslap tenizdin
qungan boliminde terek ham putalar aq ham. qara seksewil,
373
qandim, sherkez ham basqa osimlikler osiriliwi baslandi, jaqsi
natiyjeler berdi. 1989-jildan baslap 2016-jilga shekem Aral din
qurigan ultanma 300 min gektar dan aslam seksewiller egilgen.
Tenizdin jana ashilip atirgan tiibi duz benen qaplamp qalmaqta
ham osimlikler uluwma ospewi mumkin.
54-suwret. Aral teniziniA qurigan tubme seksewil egiw
1-tenizdi saqlap qalip, basqarilatugm bolimleri; 2-tenizdin
orayinda payda bolatugm basqanlmaytugm shor bolimi; 3-suwdi
tosip turatugin dambalar.
Aral tenizi materik ishinde suw agip shiqpaytugm ulken kol
edi. Ogan Amiwdarya ham Sirdarya suwlari tusedi.
1960-jilga shekem usi eki daryadan jilma 56 km3 suw tenizge
quyilgan, ogan qosimsha 9 km3 atmosferadan jawm tusken. Jami
jilma 65 km3 suw tusken bolsa, suw betinen jilma 65 km3 suw
puwlamp turgan. Sogan qaramastan, teniz suwmiA qaddi turaqli
bolgan, yagniy ortasha shuqirliq 53 m (en shuqir jeri 69 m) suw
betinin maydam 67 mm km2 tenizdegi suwdm kolemi 1064 km3,
suwdm shorligi 9,6-10,3 g/1 ga ten bolgan, teniz atirapmda 100
den artiq koller bolgan.
1990-jillar basmda teniz suwimn shuqirligi 53 metrden 39
metrge, yagniy 14-16 m ge paseydi, suwdm kolemi 400 km3 ten
de kem qaldi. Suw betinin maydam 67000 km2 ten 40000 km2 qa
yagniy 27000 km2 ga kemeydi. Suwdin shorligi 1 litrde 70 g/1 den
joqari. Suwdin puwlaniwi jilma 36-39 km3 ti quradi.
374
AraldiA qurigan ttbinde 1 m qahnliqta shor-qum bolip, ol
gektanna 190-400 kg duzdi quraydi. Jer asti suwlari jer betine
jaqm jaylasqan (4-5 m), lekin shor.
Aral mashqalasi en keskin him global mashqala bolip, om
sheshiwge kop joybarlar usmilgan, solardan;
a) Ishki suw zapaslarm Aralga bagdarlaw;
b) Sirttan suw alip keliw h.t.b.
Ishki suw zapaslari; kanalizaciya suwlari, Sanqamis,
Tenizkol, Sultanfas, Mashank61, Sudoche, Amasay, Aydar kol
suwlan ham basqa suwlardi tejew menen jilma 25-30 km3 suw
jonetip, Araldi 40 m shuqirliqta uslaw.
Ilimiy izertlew natiyjeleri korsetiwinshe, Aral tubinin qungan
tiibinen koterilgen duz-shan, tozan tiisken jayga kushli unamsiz
tasir korsetedi, solardan, awil xojaliq eginlerinen paxta, juweri,
sail, paliz eginleri, bagshiliq hamde tabiyiy otlaqlar, osimliklerdin
osiw ham rawajlamwi, olardin 6nimdarligina keri tasir korsetedi.
Eginlerdih onimi jilma 3-5% ten 60-70 % ke kobeyedi. Sol
jerlerdegi awil xojaliq eginlerinin onimdarligi 1,5-2 barabarma
paseygen. Atmosfera jawmlan menen jilma gektanna 150-300 kg
duz tusedi, jawmlar suwlardm mineralizaciyasi 30 dan 150 mg/1
di, Ustirt atirapmda 150-160 mg/1 di payda etedi. Topiraq beti duz
qabiqlan menen qaplamp, 6sim!iktin tamirdan osip shigiwm
astelestiredi. Aral boymdagi uluwma jagday sonnan ibarat.
Hawam shan-tozan hdm duz boleksheleri menen toymganhgi
insan salamathgi, metallar zanlawi ham jemiriliwine, elektr
simlannm ziyanlamwi ham iizilip ketiwi siyaqli jagdaylarda juz
berip, bulardin barligi xaliq xojahgi ushm ulken ziyan.
Bul processler lqhmnm keskin ozgeriwi, urbanizaciya ham
suwgarilatugm jerler maydanmin keneyiwi, Aral kenisliginde
Sahralasiw processinin kushewi menen uzliksiz baylanisli.
Bunnan 30-35 jillar aldm Orta Aziya daryalarman suwdi
koplep ahw baslangan edi. Birinshi nawbette Sirdarya ham
Amiwdarya suwlan egin maydanlarin suwganw, sanaat ham turli
xojaliq lqtiyajlan ushm isletile baslandi. Bunin natiyjesinde Aral
tenizinin suw kolemi, beti ham maydam ozgerdi. Ekologiyahq
faktorlardin ozgeriwi oz ndwbctinde suw janliklerinin qurami,
375
sani, sipati, onimdarligi, uluwma aytqanda, Aral regiomnda putkil
tirishiliktin diizilisin tupten ozgertip jiberdi.
1968-1973-jillan Araldin qubla Saribas, Abbas, Moynaq,
Ajibay qoltiqlari hamde tenizdin ashiq boliminin fitoplanktoni
iiyrenildi. Usi waqitta atlari dizimge alingan qoltiqlar bar tenizdin
ashiq boliminde suwdm shuqirligi 49-51 m edi.
Araldin
Do'stlaringiz bilan baham: |
