Mamleketlik universiteti jumanov m. A

5
° ham
195

---

balentlikke 120 m koteriliwi menen (fenodat) ortasha waqit 4 
kunge panq qiladi. Usi jerde bahrar kesh keledi, guz bolsa erte 
tusedi. 
Tabiyattagi bunday jagdaylarga tiri organizmlerde 
baylanisli halda rawajlanadi.
Temperaturanm haywanlar iskerligine tasiri natiyjesinde olar 
jazgi yaki qisqi uyqiga ketedi. Jazgi uyqi joqari temperatura ham 
hawanin qurgaqligi, 
igalliqtin kemliginen bolsa, qisqi uyqi 
temperaturanm tomenliginen kelip shigadi. Uyqi waqtmda 
haywanlarda zat almasiw darejesi, kislorodti qabil qiliwi 10-20 
marte kemeyedi. Bul jagdayga arqa qomr ayiwlari, Orta Aziyada 
jilanlar, tasbaqalar, porsiqlardin uyqiga ketiwin misal qilip aliwga 
boladi. olarda anabioz jagday guzetiledi.
Qis dawirinde tinishhq halatmdagi osimliklerde 
osiw 
bolmaydi, olar denesinde fiziologiyaliq - bioximiyaliq processler 
paseyedi. Eger osimlik guz mawsiminen baslap timm dawirine 
tayarlanbasa (jeterli darejede aziqliq zatlar, uglevod toplamasa) 
ol qista suwiqtan nabit boladi (muzlaydi ham qurgap qaladi).
Ayinm joqari darejeli osimliklerde, maselen, mangra 
wakillerinde 
tinim 
dawiri 
bolmaydi. 
Bul 
kemnen-kem 
ushiraytugm jagday. Hamme osimliklerdin tuqimlan, miyweleri 
anahq bantinen uziliwi, tusiwi yaki togiliwi menen tinim halatma 
otedi. Olardin aktiv tirishilik iskerligine qaytiwi (burtikleniwi, 
oniwi) ushm amawli tezletiwshi tasir kushleri - issiliq, igalhq 
kerek.
6-baptin tiykargi juwmaqlan
- barhq tiri organizmler tirishiligi (kletkadan biosferaga 
shekem) belgili bir tartipte juz berip turadi, yagniy belgili bir 
ritmlerge baginadi;
- tiri organizmlerdi qorshap turgan tabiyiy ortaliqtm 
ekologiyahq faktorlan mudami ozgerip tunw qasiyetine iye. 
Ozgerip turatugin lqlim faktorlan ham tabiyiy ortaliqtagi 
biologiyaliq tiri organizmler (olardm birlesikleri) bir-biri menen 
juda bekkem baylamsqan;
- organizmlerde bolip otetugin ritmler tiykannan jil bansmda 
jaqtiliqtm ham temperaturanm kun ham tunnin almasiwmdagi
196

---

igalliq ozgerisleri 
haywanda bolip otetugin ishki (endogen) 
ritmler quramaliraq bolip otedi;
- biologiyaliq ritmler adette ekige: ishki (endogen) ham sirtqi 
(ekzogen) ritmlerge bolinedi. Sirtqi ritmler bolsa-sutkah, 
mawsimli ham jilliq bolip bolinedi. Ishki ritmler organizmdegi 
endogen fiziologiyaliq processlerde bayqalatugin ritmler bolip 
tabiladi;
- biologiyaliq ritmler organizmnin waqtm seze baslawi 
tiykannda juzege keledi ham bunday jagday «biologiyaliq saat» 
dep aytiladi. Organizm kunlik ozgeriske emes, balkim tabiyattagi 
quramali geofizikaliq ozgerislerge de bagdar aladi;
- jerdin quyash atirapmda aylamwinda jaqtiliqtm nizamli 
ham dawirlik ozgeriwi ham bumn natiyjesinde jil dawaminda kun 
ham tunnin uzmliqlan kelip shigadi.