Mamleketlik universiteti jumanov m. A

kobeyiwi, 
olardin saninin artiwin, insanlardin tuwiliwin aydin 
fazada tunw jagdayi menen baylanistinp kelgen.
Ilimiy magliwmatlarga qaraganda aydin jagdayi menen 
baylanisli halda teniz tolqinlan koterilgen waqitta tolqinlar 
paseygen waqitqa 
qaraganda teniz 
atirapmda jasaytugm 
insanlarda ham haywanlarda kop bala tuwilar eken. Kopshilik 
baliqshilar, kiinnin malim bir waqtmda baliq tutadi, sebebi sol 
waqitta, baliqlar suwdm jiizine kobirek toplanadi.
Biosferadan tisqari kiishlerdi kun, ay ham jil dawaminda 
organizmlerde bolip otetugin biologiyaliq ritmlerge tasirin 
liyreniw kop jilliq tariyxqa iye.
Organizmlerde bolip otetugin ritmler tiykannan jil bansmda 
jaqtihqtm ham temperaturanm kiin, ham tiinnin almasiwindagi 
igalhq ozgerisleri 
haywanda bolip otetugin ishki (endogen) 
ritmler quramahraq bolip otedi. 
Bunday ritmlerdin ayinmlan 
Aydin hareketi menen, asirese teniz tolqinlanmn koteriliwi ham 
paseyiwi menen baylanisli.
Teniz haywanlan suwdin koterilip yaki paseyip tunwina 
ekologiyahq jaqtan iykemlesken. Bir kunnin ozinde olardi ya suw 
basadi yaki olar suwsiz qaladi. Bunday jagdaylarda suw bannda 
haywanlardin jasaw jagdayi aktivlesip, suwsiz, tolqin paseygen 
dawirinde bolsa shegaralamp qaladi.
Ay fazalarmin tirishlik ritmlerine tasir etiwi asirese aydm joq 
boliwi ham yanm aydin payda boliw dawirlerinde amq korinedi. 
Maselen, kop tiikli qurtlardan (Polychacte klasi wakilleri) 12 
turdin ritmleri Ay fazalanna baylamsligi amqlangan. Bermud 
atawlannda ushirasatugm krablar (Anchistoides antiguensis) 
Aydin tolisqan yaki jana aydin baslaniwinda tunde teniz betine 
shigip bir-biri menen qosiladi. Kopshilik haywanlar Ay tohsiwi 
aldmda maksimal mayek kletkalann shigaradi. Janliklerdegi 
endogen ritmler, olardin Aydan qabil etiletugm sinxron nurlar 
arqali basqanladi. Olardin kobeyiwi de tiykannan Aydin tutilgan 
yaki jana Aydm korinisi dawirine tuwra keledi.
Arqa tenizlerde suw tolqim koteriliwi menen birge Aydin 
tolisqan yaki jana Aydm baslaniwinan eki kiin otkennen keyin
185

---

seld baliqlannin maksimal toplaniwi baqlanadi. Olardin minimum 
padalan suw tolqinlannin tomenleniw dawirine tuwri kelip, aydm 
fazalari arqali baqlanadi.
Teniz tolqinlannin koteriliwine yaki paseyiwine baliqlardm 
iykemlesiwi de Ay fazalarma tuwra keledi. Ay ham onm fazalari 
boymsha ozgerip tunwi suwda yaki waqitsha suwda jasawshi 
haywanlardm jasaw jagdayma sezilerli tasir etedi.
Jer juzindegi osimlik ham haywanlardm jasaw jagdayma 
temperatura, jaqtiliq, lgalliq, basim, magnit maydani, samal ham 
basqa ekologiyahq faktorlar ulken ahmiyetke iye. Olardin 
mawsimler 
boymsha 
ozgeriwi jerdin 
quyash 
atirapmda 
aylamwinan kelip shigadi. Ekologiyahq faktorlar geografiyahq 
zonalar ham mawsimler boymsha ozgeredi. Maselen, puta, 
tereklerdegi biirtikler, osimliklerdin osimteleri qista emes balkim 
baharde payda boladi. Qista olar tmishliq dawirine otedi.