Mamleketlik universiteti jumanov m. A

5.5. Topiraqta erigen duzlarga osimliklerdin iykemlesiwi
Osimliklerdin topiraqta bolatugin tiirli duzlarga qatnasi har- 
qiyli boladi. Ayinm osimlikler karbonat duzlan kop topiraqlarda 
jaqsi osedi ham olarga 
kalce
- 
fille r
(sibir kedri, qaraqayin, 
sumtallar ham basqalar kiredi) delinedi.
Kislotali ortahqqa iye bolgan topiraqta osiwshi osimlik kalciy 
duzlarm jaqtirmaydi ham olar 
kalce - fo b la r
(torf moxlan, 
atqulaq, chay, kashtan siyaqlilar kiredi) dep ataladi.
Joqan koncentraciyadagi duzlardin osimliklerge tasiri 
turlishe boladi. Shorlangan jerlerdegi osimliklerdin osiwi ham 
rawajlamwi 
topiraqta 
erigen 
duzlardin 
qurami 
ham 
koncentraciyasina baylanisli. Topiraqta lgalliq kop zonalarda
172

---

shorlangan topiraqlar natriy xlor (NaCl) duzlan, shol zonasindagi 
topiraqlarda bolsa Na, Mg, Ca sulfatlari ham karbonatlari kobirek 
ushirasadi. Olardm tasiri suwdm osmotikaliq basimi ham duzlar 
ionlarinin osimlikler protoplazmasma otkizetugin tasiri arqali 
juzege keledi.
Erigen duzlar koncentraciyasmm kobeyiwi menen suwga 
baylangan duzlardm osimlikke otiwi kemeyedi. Misali, natriy 
xlordm (NaCl) 0,5% li eritpesi 8,3 ese, 3% li eritpesi bolsa 20 ese, 
kush penen suwdi uslaydi. Lekin, topiraqta erigen duzlar suwdi 
uslaw kushinen joqan ktish penen osimlikler ozlerine kerekli 
suwdi topiraqtan tartip aladi.
Eger suw menen otken joqari koncentraciyadagi duz ionlan 
osimlik kletkalarma otse, onm tirishilik iskerligin usi ionlarga 
iykemlesken 
protoplazm alar
ham olardm shidamliligi sheshedi. 
Natriy ham xlor ionlarmm artiqsha toplaniwman osimlik denesi 
isedi, kletka membranalarindagi fermentler aktivligi paseyedi, zat 
almasiwimn san, sipat ham energetikahq qasiyetleri ozgeredi.
Duzga shidamhhq tiri organizmlerdin protoplazmasma 
baylanisli boladi. Duzga sezgir protoplazmalar natriy xloridtin 
(NaCl) 1-1,5% li eritpesinde nabit boladi. Duzga jilda shidamh 
organizmler bar. Misali, jasil qamshili suw otlardan Dunaliella 
salina, kok-jasil suw otlardan Synechocystis salina, S.sallensis 
siyaqli tiirler Orta Aziyanm juda joqan duzli topiraqlannda 
ushiraydi.
Madeniy osimliklerden arpa, qant lablebisi, paxta, jiizim, tut, 
anar, akaciya, alma ham qaragaylar duzga shidamh keledi. 
Miyweli tereklerdin ayinmlan: shabdal, erik, limon, madeniy 
osimliklerden biyday, geshir, sobiqlilar, kartoshka, tuqimli 
miyweliler duzli topiraqlarga shidamsiz boladi.
Osimliklerdin rawajlaniw dawirlerinde ortaliqtm duzliligina 
olardin shidamliligi artip baradi. Makke bolsa duzhliqqa juda 
sezgir ham shidamsiz boladi. Topiraqtagi erigen duzlardm keri 
tasirine shidamh osimliklerdin onimleri de kem ziyanlanadi.
Qala baglarmda osetugm kashtan tereklerinin miyweleri 
ijshin topiraqta erigen natriy xlordm zaharli shegarasi 1,5% 
atirapmda boladi. Qohir emen, shinar, aq akaciya siyaqli terekler 
topiraqtagi duzlarga bir qansha shidamh boladi.
173

---