Mamleketlik universiteti jumanov m. A

ximiyahq termoregulyaciya. 
Ortaliq temperaturasmin 
o/geriwine juwap retinde denede issiliq korsetkishinin aktiv 
ozgerip turiwi. Bul jagday organizm denesinde zat almasiwi, dem 
aliw, bulshiq et hareketi siyaqli processler menen baylanisqan;
2
) 
tabiyiy termoregulyaciya 
- organizm denesindegi issiliqti 
belgili darejede uslap tunw yaki artiqshasm shigariwdan ibarat, 
Organizmlerde fizikaliq termoregulyaciya, 
olardm amawli 
anatomiyaliq, morfologiyaliq duziliwleri arqali amelge asadi, 
yagniy haywanlar listinde jun, tuk, par, suyekli qaplamlar, qan 
tamirlar sistemasi, may zatlarmm denede bolistiriliwi siyaqli 
belgiler issiliqti denede belgili darejede uslap turiwga imkan 
heredi;
3) 
organizmlerdin jagdayi, 
yagniy olar temperaturanm 
artiqsha tasirinen ozlerin saqlaw ushm jasaw jerlerin ham 
jagdaym ozgertedi. Denede issiliq balansm uslap tunw ushm 
haywanlardin oz jagdaylann ozgertiwi en unainli jol esaplanadi,
Poykiloterm haywanlarda zat almasiw gomoyoterm turlcrge 
qaraganda juda pas darejede otedi. Olarda termoregulyaciya 
mexanizmide juda apiwayi koriniske iye. Maselen, uship 
juretugin janliklerdin ushiw processindegi hareketi natiyjesinde 
denesinin temperaturasi ortahq temperaturasman 15 - 20°C joqari 
boladi.
Aziya shigirtkesi hawanin temperaturasi 
17-20°C 
qa 
joqarilaganda, omn dene temperaturasi 30-37°C qa koteriledi.
101

---

Kavkaz qabaq harresi (2300 m balentlikte, hawa temperaturasi 4- 
8
°C) ushqanda onm dene temperaturasi 38-40°C qa, kop 
quminsqa toplangan uyada bolsa temperatura 34-35°C qa 
koteriledi ham turaqli ortaliq temperaturasman joqan boladi.
Ortahq temperaturasi paseyiwi menen organizmdegi putkil 
tirishilik iskerligi paseyedi ham haywanlar tinishhq halatma otedi. 
Kerekli issiliq energiyasin algannan keyin bolsa olar aktiv 
jagdayga qaytadi.
Gomoyoterm haywanlar qabil etilgen ham shiganlgan 
issiliqti basqariw menen denede optimal temperaturam uslap 
turadi. Maselen, Arqa polyar tulkisi, aq qoyan, tundra kekligi 
siyaqlilarda ortahq penen dene temperaturasmin parqi 70°C 
bolganda da olar normal tirishilik iskerliginde boladi.
Turan shol zonasinda jaz mawsiminde hawa ham haywan 
denesi ortasmdagi temperaturanm parqi 90°C, qista bolsa - 60- 
65°C ti payda etedi. Sholde haywanlar joqari temperaturada (35- 
45-50°C) 
dem aliwdi kusheytiw ham kemeytiw menen 
temperaturam 
basqarip 
turadi. 
Maselen, 
sholde 
hawa 
temperaturasi 37 - 40°C bolganda shol iguanasi kemiriwshi (jer 
qaziwshi) haywanlarga qaraganda 7 marte kemirek kislorod qabil 
etedi.
Haywanlar termoregulyaciya processinde juda kop energiya 
sariplaydi. Energiyamn omm tek aktiv harekette boliw ham 
aziqlaniw qaplaydi.
Ortahq temperaturasma organizmler tomendegi tiykargi jollar 
menen beyimlesedi: