Mamleketlik universiteti jumanov m. A

Haywan populyaciyasmm territoriyaliq minez-qulqi.
Populyaciya agzalarmm tenitoriyaliq boliniwine qaramastan, olar 
arasmda har-qiyli signallar sistemasi 
ham tikkeley qatnas 
jardeminde baylamslar bolip turadi. Haywanlardin territoriyaliq 
minez-qulqi oz ishine iskerliktin eki tipin aladi: 1) ozinin
232

---

tirishiligin tamiyinlewge bagdarlangan (aziq izlewi, territoriyasm 
uyreniw, in qaziw h.t.b.); 2) qonsi osoblar menen qarim-qatnasti 
omatiwga bagdarlangan (uchastkalann qorgaw, signalizaciya, 
belgi qoyiw h.t.b). Iyelegen maydanlar qonsi osoblar menen 
baylamsi buzilatugmday shegaralardan ulken bolmaydi. Jeke 
territoriyamn minimal razmeri ortaliqtm aziqliq resursma 
baylanisli boladi. 
Omalasiwdin bunday sistemasmda har bir 
otinqh osob ozinin uchastkasinda konkurenciyaga jaliqpaydi, bul 
tirishilik etiw ham urpaq qaldrnw mumkinshiligin joqarilatadi.
«Uchastkam bekkemlew» har-qiyli usillar menen alip 
bariladi: 1) iyelegen aymagm qorgaw ham tikkeley agressivlik 
etiw,
2) qorqimshti payda etetugm ayinqsha ritual minez-quliq penen,
3) territoriyamn bantligin 
bildiriwshi arnawh signallar ham 
belgiler sistemasi menen.
Tikkeley topilis jasaw ham konkurentine fizikaliq ziyan 
keltiriw siyrek ushirasadi. Topilis jasawdan aldm adette 
qorqitiwshi hareketler islep koredi. Qade boymsha topilistan 
keyin kelgindinin quwiliwi menen bul waqiya juwmaqlanadi. 
Territoriyahq konfliktlerde kopshilik jagdayda uchastkamn iyesi 
jenedi, hatteki ogan kushli qarsdas tuwra kelse de. Haywanlar 
minez-qulqmda ozinin territoriyasmda aktiv qorgamw refleksi 
basqa j at territoriyada bagdarlawshi refleks listemlik etedi.
Kishkene balpaq tishqan ozinin territoriyasma kirgen basqa 
tishqanga birden taslanadi ham kelgindini ozinin territoriyasimn 
shegarasma shekem quwadi. Eger ol quwip jurip qonsismm jerine 
tusip qalsa, roller almasadi ham xojeyin endi sol haywanmn ozin 
quwadi.
Bunday huqiq territoriyahq umtiliwshdiqlarda da kopshilik 
quslarda 
ormlanadi. 
Muxolovka-petrushkalardm 
uyasi 
eksperimentte qonsi jubaydm uyalaw uchastkasma ozgertildi. 
Natiyjede uris payda bolip, uchastkamn iyesi jenip shigadi. Eger 
jenip shiqqan juptm uyasi qonsismm territoriyasma tusip qalsa, 
uris maydan iyesinin paydasma sheshiledi.
Kopshilik haywanlar jat uchastkada tez qaship ketip, 
konfliktlerge siyrek duslasadi. Territoriyamn bantligi haqqinda 
eskertiwshi signallar, belgi saliwlar sistemasi ken rawajlangan.
233

---

Quslarda bul tiykarman dawis signalizaciyasi arqali iske asadi. 
Zaryankamn erkegi sayrawshi maselen, ozinin jerinde barliq 
waqitta uship jurip qonsismm basip kiriw qawpi bar jerlerde 
irkilip turadi. Slit emiziwshiler kobinese iyis shiganwshi 
belgilerdi qaldirip ketedi (sidik, ulken daret), Surok ham basqa 
kopshilik turlerde uchastkani belgilew ushm anal bezler xizmet 
etedi. Sobolda iyisli sekreti ayaginin ultanman bolinip shigadi, qir 
eshkisinde shaqimn artinan, gama antilopasmda kozdin ishki 
shetinin aldman bolinedi. Qir eshkisi ham antilopalar iyisli izlerin 
putashalarga ham agashlardin tomengi shaqasina qaldiradi. Iytler, 
pishiqlar ham lemurlar territoriyam sidigi menen belgileydi.
Bir qatar iri haywanlar koz qabillaytugm belgilerdi saladi. 
Maselen, ayiwlar ham jabayi pishiqlar agashlarga teren timaqtm 
izin qaldiradi.
Territoriyaliq belgilewdin apiwayi reakciyasi juwinp aralap 
shigiw haywanlarda nasil quwalagan turde bekkemlengen. Minez- 
quliqtm bunday tipinin biologiyaliq tabisi belgili. Eger 
territoriyam iyelew tek fizikaliq giirestin juwmagi menen 
sheshilgende, har bir kushli kelgindinin payda boliwi xojeyinnin 
uchastkam jogaltiwina ham kobeyiwden bos qaliwma sebep 
bolgan bolar edi. Osoblardm energiyasmm kopshilik bolimi 
lizliksiz soqligisiwlarga (ja ijellcsiwlerge) ketip, awlad qaldmw 
mumkinshiligin paseytip ham oliwshiliktin artip ketiwine alip 
kelgen bolar edi.
Uchastkam qorgaw omn barliq territoriyasinda emes, al 
biologiyaliq oraylardin jamnda - inler ham uyalarda gana iske 
asiwi mumkin. Bunday jagdaylarda ayinm osoblai yamasa 
toparlar jasirmip qaladi ham kenislik bolimin basqa haywanlar 
menen birgelikte paydalanadi. Neytral territoriyada basqmshihq 
instinkt paseyedi. Maselen, muxolovka pestrushkanm uyasm 
jasalma jol menen 
qonsi maydanmn shegarasma jaqmlatsaq, 
tinish jasap palapanlarm awqatlandiradi.
Jeke territoriyalardi qorgaw ushm populyaciya 
agzalan 
arasmda tigiz baylams boladi: 
maselen, qawip haqqinda bir- 
birine 
eskertiwshiler, 
dushpanlardan 
birgelikte 
qorgamw. 
Haywanlardin normal minez-qulqi oz ishine oz turinin wakilleri 
menen aktiv hareketti aladi.
234

---

Haywanlardm territoriyaliq minez-qulqi asirese 
kobeyiw 
dawirinde ayqm korinedi. 
01
onm fiziologiyaliq jagdayi menen 
ligiz baylanisli ham gormonal jol menen retlenedi. Kopshilik 
shimshiq tarizli quslar palapanlarm ushirgannan keyin toparlasip 
koship juredi.
Turaqh semyali toparlarda semyanm agzalari arasmda 
territoriyaliq qatnaslar quramali boliwi miimkin. Poligamiyaga tan 
jolbanslar erkek, eki-ush urgashi ham har-qiyli jastagi jaslarinan 
turiwshi semya bolip jasaydi. Semyanm territoriyasmin maydani 
tiykargi jemtiktin tigizligi menen aniqlanadi ham erkegi barhq 
semyaliq territoriyani iyisli belgiler menen, jiralarga ham 
agashlarga 
sidiklerin taslap barha aylamp juredi. Eger 1000 
gektar jerde 14-15 tuyaqli haywan bolsa, bul waqitta semya ushm 
territoriyanm lilkenligi 50 mm gektarga tuwri keledi (Lazov 
qonqxanasi). Jas jolbarislar jasap turgan territoriya urgashi 
jolbans tarepinen qorgaladi. Semyanm har-bir agzasmm anga 
shigatugin suykimli ormlari boladi. 3-5 jil otkennen keyin jas 
jolbanslar ata-analari jasaytugin territoriyam taslap ketedi.
Otinqli tiirlerde populyaciyanin kenislikte tarqaliwmin barhq 
variantlann tiykargi tort tipke bolemiz: diffuziyali, mozaykah, 
pulsleniwshi ham ciklli.