Mamatkulov Zayniddinning "fosfor va uning birikmalari"

P4 + 5O2 --> 2P2O5

• Fosfor galogenlar, oltingugurt va boshqa elementlar bilan oson birikadi.
• Fosfor bug`lari faqat 600oS ga yaqin xaroratda suv bug`i bilan quyidagicha reaksiyaga kirishadi:
• P4 + 16H2O --> 4H3PO4 + 10H2
• Fosfor vodorod bilan bevosita birikmaydi. Shuning uchun fosforning gidridlari bilvosita yo`llar bilan olinadi. Fosforning uchta gidridi bor. Fosfin PH3, difosfin P2H4 (suyuqlik) va P2H yoki P12H6 (qattiq jism).

• Gazsimon fosfor PH3 ni dastlab Jan - Jandr fosforni ishqor bilan qizdirish natijasida olgan.
• P4 + 3KOH + 3H2O --> 3KH2PO2 + PH3
• PH3 ni kalsiy fosforga suv ta'sir ettirish bilan xam olish mumkin:
• Ca3P2 + 6H2O --> 3Ca(OH)2 + 2PH3
• Fosfin PH3 - rangsiz, sasigan baliq xidli juda zaxarli gaz. Uning qaynash xaroratsi – 85oS, suyuqlanish xaroratsi – 133oS.

• Nihoyatda toza fosfin o`z - o`zicha alangalanmaydi; uning tarkibida juda oz miqdorda P2H4 yoqi P4 ning borligi PH3 ning havoda alangalanishini ta'minlaydi.
• Havo bilan fosfin portlovchi aralashmalar xosil qiladi. Fosfin suyuq xolatda assosiasiyaga uchramaydi (ammiak esa assosilanadi), fosfinning suvdagi eritmalari na asoslik va na kislotalik xossalar namoyon qiladi. Lekin fosfin kuchli kislotalar bilan reaksiyaga kirishib fosfoniy tuzlari xosil qiladi. Masalan, PH4 Cl, PH4J. Fosfin kuchli kaytaruvchi xisoblanadi.

• Difosfin P2H4 - har doim gazsimon fosfin bilan birga xosil bo'ladi. U rangsiz suyuqlik 51,7oS da qaynaydi, - 99oS da qotadi. Kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi. Difosfin o`z o`zicha alangalanadi. Uzoq vaqt saqlansa, o`zidan asta sekin PH3 ni chikarib, qattiq fosfin P12H6 ga aylanadi. Qattiq fosfin suvda xam, organik erituvchilarda xam erimaydigan sariq tusli amorf kukundan iborat.

• Fosforning P2O3 va P2O5 tarkibli oqsidlari ma'lum. Bularda fosforning oksidlanish darajasi +3 va +5 ga teng. Bu ikkala oksid molekulalari diler xolatda, ya'ni P4O6 va P4O10 shaklida mavjud. Bulardan tashqari yana P2O4 tarkibli oksid xam ma'lum, bu moddada fosforning oksidlanish darajasi +4 ga teng.
• Fosforning xavoda sust oksidlanishi natijasida P2O3 xosil bo'ladi.
• 4P+O2 = 2P2O3
• Fosfor (III) - oqsid 22oS da suyuqlanadigan rangsiz qattiq jism; uning qaynash tepmeraturasi 173,1oS ga teng.

• Fosfor (III) - oqsid past xaroratda suv bilan reaksiyaga kirishganda fosfit kislota H3PO3 xosil bo'ladi. U suv bilan yuqori xaroratlarda reaksiyaga kirishganda esa kislotalar aralashmasi, qizil fosfor va fosfor gidrid beradi. Shunga ko’ra, toza fosfit kislota olish uchun boshqa usullardan foydalaniladi.
• Fosfor (III)- oksid xuddi oq fosfor kabi nixoyatda zaxarli moddadir.
• Fosfor (V)- oqsid P2O5 fosforning kislorod mo'l bo'lgan sharoitda yonishidan xosil bo'ladi.
• 4 P + 5O2 = 2P2O5

• U rangsiz nihoyatda gigroskopik modda bo'lib, 1 atm. bosimda 360oS da sublimatlanadi. Uni boshqa aralashmalardan tozalashda shu xossasidan foydalaniladi. Fosfor (V)- oqsid namni yutuvchi vosita sifatida ishlatiladi. U fosfat kislotaning angidrididir. P2O5 ning hosil bo'lish issiqligi juda katta 360 kkal/mol ga teng.
• Difosfor tetroksid P2O4- fosfor (III) oksidning 200oS da parchalanishidan xosil bo'ladi:
•